این از رشیدالدین میبدی کشف الاسرار و عدة الابرار 2

این سوره و الصافات صد و هشتاد و دو آیت است و هشتصد کلمه و سه هزار و هشتصد و بیست و شش حرف جمله به مکه فرو آمد باتفاق مفسّران آن را مکّی شمرند و در این سوره ناسخ و منسوخ نیست مگر چهار آیت، از ان چهار هر دو آیت متلاصق یکدیگر، یکی: «وَ تَوَلَّ عَنْهُمْ حَتَّی حِینٍ وَ أَبْصِرْ فَسَوْفَ یُبْصِرُونَ» دیگر: «وَ تَوَلَّ عَنْهُمْ حَتَّی حِینٍ وَ أَبْصِرْ فَسَوْفَ یُبْصِرُونَ» این چهار آیت بآیت سیف منسوخ‌اند. و در بیان فضیلت این سوره ابیّ کعب روایت کند از مصطفی علیه الصّلاة و السّلام‌ ,

قال: «من قرأ و الصاّفات اعطی من الاجر عشر حسنات بعدد کلّ جنّی و شیطان و تباعدت منه مردة الشّیاطین و بری‌ء من الشّرک و شهد له حافظاه یوم القیمة انّه کان مؤمنا بالمرسلین». ,

قوله: وَ الصَّافَّاتِ صَفًّا ابن عباس گفت: فرشتگان‌اند که در آسمان خدای را می‌پرستند صفها برکشیده هم چنان که در دنیا نمازگران صفها برکشند. ,

همانست که در آخر سوره فرمود: وَ إِنَّا لَنَحْنُ الصَّافُّونَ، جایی دیگر فرمود: یَوْمَ یَقُومُ الرُّوحُ وَ الْمَلائِکَةُ صَفًّا وَ جاءَ رَبُّکَ وَ الْمَلَکُ صَفًّا صَفًّا روی جابر بن سمرة قال قال رسول اللَّه (ص): «الا تصفّون الملائکة عند ربّهم»؟ قلنا و کیف تصفّ الملائکة عند ربّهم؟ قال: «یتمّون الصّفوف المقدّمه و یتراصون فی الصّف» ,

و کان عمر بن الخطاب اذا اراد ان یفتتح بالنّاس الصّلاة قال: استووا تقدّم یا فلان تاخر یا فلان انّ اللَّه عزّ و جلّ یری لکم بالملئکة اسوة یقول: «وَ الصَّافَّاتِ صَفًّا». و قیل: هم الملائکة تصفّ اجنحتها فی الهواء واقفة حتّی یأمرها للَّه بما یرید. و قیل: هی الطّیر دلیله قوله تعالی: وَ الطَّیْرُ صَافَّاتٍ، و الصّف ترتیب الجمع علی خطّ کالصّف فی الصّلاة. ,

قوله: فَالزَّاجِراتِ زَجْراً» یعنی الملائکة تزجر السّحاب و تسوقه الی حیث امر اللَّه. ,

بفرشتگان که میغ می‌رانند و باران را فراهم می‌آرند تا آنجا که فرمان اللَّه بود. و قیل: هی زواجر القرآن یعنی آیات النّواهی تنهی عن المحظورات و تزجر عن القبیح. ,

«فَالتَّالِیاتِ ذِکْراً» هم الملائکة یتلون کتاب اللَّه علی الانبیاء. و قیل: هم جماعة قرّاء القرآن. و قیل: المراد بالثلثة الغزاة کقوله: وَ الْعادِیاتِ ضَبْحاً و هم الصّافّات فی الحرب الزاجرات للکفّار التّالیات لذکر اللَّه بالتّسبیح و التّکبیر و التّهلیل. الصّافّ واحد، و الصافات جمع و الصافات جمع الصّافة و الزجر الصّرف عن الشی‌ء بخوف و تخویف. و التّلاوة القراءة و التلو الاتباع. و قیل: فیه اضمار، یعنی و ربّ الصّافّات و الزّاجرات و التّالیات. قرأ ابو عمرو و حمزة کلّهن بالادغام، و قرأ الباقون بالاظهار. ,

جواب مشرکان قریش است که گفتند: «اجعل الآلهة الها واحدا» این مرد خدایان را همه با یکی آورد، ربّ العالمین قسم یاد کرد باین سه چیز تعظیم و تشریف آن سه چیز که خداوند شما یکی است إِنَّ إِلهَکُمْ لَواحِدٌ. آن گه فرمود: رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَیْنَهُما وَ رَبُّ الْمَشارِقِ یعنی مشارق الشمس و مغاربها فی الصیف و الشتاء، مائة و ثمانون مشرقا و مائة و ثمانون مغربا فنزلت الشمس منها کلّ منزل فی السنّة مرّتین مرّة فی الصّیف صاعدة و مرّة فی الشّتاء منحدرة، کلّ یوم لها مشرق و مغرب لا تنزلهما فی السّنة الا مرّتین و امّا قوله: رَبُّ الْمَشْرِقَیْنِ وَ رَبُّ الْمَغْرِبَیْنِ فالمشرقان مشرق الشمس اطول یوم من السّنة و مشرقها اقصر یوم منها و المغربان مغرب الشّمس اطول یوم من السّنة و مغربها اقصر یوم منها. و امّا قوله: رَبُّ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ» فهو افق شروق الشّمس و افق غروبها. ,

«إِنَّا زَیَّنَّا السَّماءَ الدُّنْیا» تأنیث الادنی و هی التی تدنوا من الارض، «بِزِینَةٍ الْکَواکِبِ» قرأ عاصم بروایة ابی بکر: «بزینة» منوّنة «الکواکب» نصبا، ای بتزییننا الکواکب. ,

و قرأ حمزة و حفص «بزینة» منوّنة «الکواکب» خفضا علی البدل، ای بزینة بالکواکب، یعنی زیّناها بالکواکب. و قرأ الآخرون: «بِزِینَةٍ الْکَواکِبِ» بلا تنوین علی الاضافة. قال ابن عباس: معناه بضوء الکواکب. ,

«و حفظا» ای و حفظناها حفظا. و قیل: جعلنا الکواکب حفظا، «مِنْ کُلِّ شَیْطانٍ مارِدٍ» ای متمرّد خال عنّ الخیر خبیث. ,

«لا یَسَّمَّعُونَ إِلَی الْمَلَإِ الْأَعْلی‌» ای الی کلام الملأ الاعلی و هم الملائکة، و تقدیره: ان لا یسمعوا ای لئلّا یسمعوا، فلما حذف ان رفع الفعل و عدّاه بالی لانّه فی معنی الاصغاء. ,

و قیل: سمعت الیه بمعنی صرفت الی جهته سمعی. قرأ حمزة و الکسائی و حفص: «یسّمّعون» بتشدید السّین و المیم، ای یتس‌مّعون فادغمت التاء فی السّین. و قرأ الآخرون: «یسمعون» باسکان السین و تخفیف المیم من سمع یسمع و المعنی لا یستطیعون الاستماع الی الملأ الاعلی. ,

وَ یُقْذَفُونَ مِنْ کُلِّ جانِبٍ دُحُوراً این سخن را دو وجه است یکی آنست که می‌اندازند ایشان را از هر سوی. دیگر وجه: آتش بایشان می‌اندازند از هر سوی، تقول: قذفت الشی‌ء ای طرحته، و قذفته بحجر رمیت الیه حجرا و منه قذفه بالفجور. ,

«دحورا» مصدر من غیر لفظ الفعل الاوّل ای یقذفون قذفا. و قیل: فعله مضمر تقدیره: و یدحرون دحورا، ای یبعدون عن مجالس الملائکة. و قیل «دحورا» جمع دحر و هو ما یرمی به فیکون تقدیره بدحور فخذف لجارّ و نصب. و قرأ بعضهم: «یقذفون» بفتح الیاء و کسر الذّال یعنی الملائکة یقذفون الشیاطین بالشهب فیکون تفسیرا «للزاجرات زجرا». ,

«وَ لَهُمْ عَذابٌ واصِبٌ» ای الشیاطین عذاب دائم و المواصبة و المواظبة سواء و تاویله: ان کلّ شیطان ادرکه الشّهب لم تفارقه ناره ابدا. و قیل: «عَذابٌ واصِبٌ» ای موجع من الوصب. ,

«إِلَّا مَنْ خَطِفَ الْخَطْفَةَ» ای الا مسترق یختطف کلمة من لسان ملک مسارقة فیزید فیها اکاذیب «فَأَتْبَعَهُ» ای لحقه «شِهابٌ ثاقِبٌ» کوکب مضی‌ء قویّ لا یخطئه فاذا قذفوا احترقوا. و قیل: تصیبهم آفة فلا یعودون. و قیل: لا یقتلون بالشّهب بل یحسّ بذلک فلا یرجع و لهذا لا یمتنع غیره عن ذلک. و قیل: تصیبهم مرّة و یسلسون مرّة فصاروا فی ذلک کراکب السفینة فی البحر للتّجارة قال عطاء: سمی النجم الّذی یرمی به الشیاطین ثاقبا لانه یثقبهم. ,

«فاستفتهم یعنی قریشا «أَ هُمْ أَشَدُّ خَلْقاً» استفهام بمعنی التّقریر ای اهم اشدّ علی الخالق فی الاعادة ام آدم فی الانشاء و الابتداء «إِنَّا خَلَقْناهُمْ مِنْ طِینٍ» یعنی خلقناهم من آدم و خلقنا آدم من طین. و قیل: «أَمْ مَنْ خَلَقْنا» یعنی امم الخالیة و التّقدیر: ام خلقنا قبلهم و سواهم، ای هؤلاء لیسوا باحکم خلقا من عیرهم من الامم و قد اهلکناهم بذنوبهم فما الذی یؤمن هؤلاء من العذاب. قال الحسن فی جماعة «أَمْ مَنْ خَلَقْنا» یرید السماوات و الارض و الجبال کقوله: «لَخَلْقُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ أَکْبَرُ مِنْ خَلْقِ النَّاسِ» فیکون «من» حینئذ لازدواج الکلام. ,

ثمّ ذکر خلق الانسان فقال: «إِنَّا خَلَقْناهُمْ مِنْ طِینٍ لازِبٍ» ای جید حرّ لاصق یعلق بالید لا رمل فیه و اللازب اللازم و الباء بدل من المیم مثل بکّة و مکّة و قال الشاعر: ,

21 فما و رق الدّنیا بباق لاهلها و لا شدّة البلوی بضربة لازب‌

و قال مجاهد و الضحاک: «مِنْ طِینٍ لازِبٍ» ای منتن. ,

بَلْ عَجِبْتَ وَ یَسْخَرُونَ ای عجبت من تکذیبهم و هم یسخرون من تعجّبک و قیل: عجبت من انکارهم شأنک مع معاینتهم انشقاق القمر و آیات النبّوة و اعجاز القرآن و هو قوله عزّ و جلّ: وَ إِنْ کانَ کَبُرَ عَلَیْکَ إِعْراضُهُمْ. قرأ حمزة و الکسائی: «بل عجبت» بضمّ التّاء و هی قراءة ابن عباس و ابن مسعود: قال الحسین بن الفضل: العجب من اللَّه ارکان الشی‌ء و تعظیمه و قیل: العجب من اللَّه استعظامه ادّعاهم علیه الشرکاء فقد یکون بمعنی الانکار و الذم و قد یکون بمعنی الاستحسان و الرّضا کما جاء فی الحدیث: «عجب ربکم من شاب لیست له صبوة» و جاء فی الحدیث: «عجب ربّکم من الّکم و قنوطکم و سرعة اجابته ایّاکم». ,

و قال (ص): «عجب ربّنا من اقوام یقادون الی الجنّة بالسلاسل». ,

و سئل جنید عن هذه الآیة فقال: انّ اللَّه تعالی لا یعجب من شی‌ء و لکن اللَّه وافق رسوله لما عجب رسوله. ,

فقال «وَ إِنْ تَعْجَبْ فَعَجَبٌ قَوْلُهُمْ» ای هو کما یقوله، و الجملة انّ العجب صفة من صفات اللَّه عزّ و جلّ جاءت فی الکتاب و السنة، قال اللَّه عزّ و جلّ فی مواضع فی القرآن: کَیْفَ و هو تعجّب کقوله: إِنِّی و هو تعجّب کقوله: فَأَنَّی یُؤْفَکُونَ، أَنَّی یُصْرَفُونَ و سبیله سبیل سائر الصّفات الّتی وردت فی الکتاب و السنة لا تزال عن وجهها و اسمها و لا تضرب لها الامثال و لا یقال فیها بالتّوهم و الرّأی و لا تحمل علی المعانی الوحشیة الشاذة و المستحسن من العقول و لا یقال فیها لم و لا کیف، معانیها اسماءها و تفسیرها ظواهرها و لیس علینا فی ذلک الا الاقرار و التّسلیم و الاذعان و التّصدیق و اللَّه اعلم. ,

قوله: وَ إِذا ذُکِّرُوا لا یَذْکُرُونَ ای اذا وعظوا بالقرآن لا یتّعظون. ,

وَ إِذا رَأَوْا آیَةً یَسْتَسْخِرُونَ ای یسخرون و هذه السین زائدة دخلت للمبالغة کما دخلت فی الاستضحاک. و قیل: یستدعی بعضهم بعضا الی ان یسخروا. الآیة، هاهنا انشقاق القمر. ,

وَ قالُوا إِنْ هذا ای ما هذا الّذی نراه إِلَّا سِحْرٌ مُبِینٌ ای ظاهر. ,

أَ إِذا مِتْنا وَ کُنَّا تُراباً وَ عِظاماً أَ إِنَّا لَمَبْعُوثُونَ. أَ وَ آباؤُنَا قراءة نافع و ابن عامر او آباؤنا بسکون و اوست اینجا و در سورة الواقعه، و در کلام تقدیم و تأخیر است یعنی: ائنا او آباؤنا الأولون لمبعوثون باش آن گه که ما خاک و استخوان گردیم ما یا پدران پیشینان ما برانگیختنی‌ایم؟ باقی بفتح واو خوانند و معنی آنست که: باش و پدران و پیشینان ما برانگیختنی‌اند؟قُلْ نَعَمْ تبعثون و آباؤکم وَ أَنْتُمْ داخِرُونَ صاغرون أذلاء علی زغم منکم. ,

فَإِنَّما هِیَ ای القیامة او نفخة القیامة زَجْرَةٌ واحِدَةٌ صیحة واحدة فَإِذا هُمْ یَنْظُرُونَ ای احیاء ینظرون: و قیل: ینتظرون امر اللَّه فیهم الزّجر السوق علی الغضب. ,

و یروی ان اغضب ما یکون اللَّه عزّ و جلّ حین ینفخ فی نفخة البعث. ,

وَ قالُوا یا وَیْلَنا معناه وجب لنا الویل و الحزن، و قیل: حلّ بنا اشدّ شی‌ء نکرهه، هذا یَوْمُ الدِّینِ. قیل: هو من تمام کلامهم، ای هذا یوم الجزاء الّذی کنّا ننکره. و قیل: تمّ الکلام علی قوله: یا وَیْلَنا ثمّ قال اللَّه: هذا یَوْمُ الدِّینِ. ,

هذا یَوْمُ الْفَصْلِ بین المحسن و المسی‌ء الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تُکَذِّبُونَ. ,

احْشُرُوا الَّذِینَ ظَلَمُوا ای کفروا وَ أَزْواجَهُمْ ای نساءهم اللّاتی علی دینهم و قیل. اتباعهم. و قال ابن عباس: امثالهم و اضرابهم و نظراءهم الزّانی مع الزّانی و صاحب الخمر مع صاحب الخمر. و قال مقاتل: قرناؤهم من الشیاطین کل کافر مع شیطانه فی سلسلة. وَ ما کانُوا یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ فی الدنیا یعنی الاصنام لیعذّب بها الکفّار، فَاهْدُوهُمْ ای ادعوهم و قیل دلّوهم. و قیل: قدّموهم، و السابق یسمّی الهادی و منه هادیة الشاة لرقبتها. إِلی‌ صِراطِ الْجَحِیمِ ای وسطها. و قیل: طریقها. ,