الباب الرّابع: فی صفة العقل و احواله وافعاله و غایة عنایته و سبب وجوده در حدیقة الحقیقه و شریعة الطریقه سنایی غزنوی

ذکر العقل اوجب لان نتائجه اعجب، من لا عقل له لادین له، قال النّبی صلّی‌اللّٰه علیه وآله وسلّم: اوّل ما خَلَق‌اللّٰه تعالی العقل. ,

1 هرچه در زیر چرخ نیک و بدند خوشه‌چینان خرمن خردند

2 چون درآمد ز بارگاه ازل شد بدو راست کار علم و عمل

3 هم کلیدِ امور در دستش هم ره امر بسته در هستش

4 مایهٔ نیک و سایهٔ بد اوست سبب بود و هست و باشد اوست

1 عقل سلطان قادر خوش خوست آنکه سایهٔ خداش گویند اوست

2 سایه با ذات آشنا باشد سایه از ذات کی جدا باشد

3 سایه جز بنده‌وار کی باشد سایه را اختیار کی باشد

4 عقل کُل تخته زیر گُل دارد هرکجا امر امر قل دارد

1 پدر و مادر جهان لطیف نفس گویا شناس و عقل شریف

2 زین دو جفت شریف طاق مباش واندرین هر دو اصل عاق مباش

3 بندگی کن همیشه ایشان را مده از دست در پریشان را

4 گرشان بعد امر بپرستند این دو گوهر سزای آن هستند

1 معن دادی خمی درم به دمی باز کردی مُکاس در درمی

2 گفت این خوی نزد من نه بدست جود مال و بخیلی خردست

3 مال بدهم پی جوانمردی عقل ندهم به کس به نامردی

4 در سخاوت چنانکه خواهی ده لیکن اندر معاملت بسته

1 در عبارت کتاب مسطورست رقّ منشور و بیت معمورست

2 اوست در سایهٔ پناه خرد حاجب بار بارگاه خرد

3 کدخدای نبیّ مُرسل اوست عقل ثانی و نفس اوّل اوست

4 از پی استفادت و تحقیق عقل کلّ مصطفی و او صدّیق

1 بعد ازان سالکان چو بشتابند علم حق در حدیث او یابند

2 زانکه با علم صورت و صفتست فکرتش بیشتر ز معرفتست

3 در بهار ار نه عدل وی بودی با گل و با گلاب کی بودی

4 عقل همچون بهار دلجویست کاب فرزانگیش در جویست

1 چار طبعش مرید و او پیرست ده حواسش سپاه و او میرست

2 رنگ پنداشت را ز تختهٔ آز رو بشویش به آب و ذُلّ و نیاز

3 زانکه اندر سواد سایهٔ شرع اصل دین را برای نکتهٔ فرع

4 مایه داد از پی درنگ ترا سه قوی چارگونه رنگ ترا

1 عزّتِ عقل هست سوی روان نزد روشن ضمیر پاک روان

2 در اضافت سوی زمانه لطیف به اضافت به سوی عقل کثیف

3 اول و آخر و عزیز و ذلیل علوی و سفلی و قبیح و جمیل

4 غرض امر و دایهٔ آدم عَرَض نفس و جوهر عالم

1 سبب امت و رسولی او علت صورت و هیولی او

2 او نهادست هم به امر قدم صورت اندر هیولی عالم

3 کان وجودی که بی‌زبان باشد از هیولی عقل و جان باشد