این از رشیدالدین میبدی کشف الاسرار و عدة الابرار 2

این سوره چهل و چهار آیتست، دویست و شانزده کلمت، هزار و صد و شصت و یک حرف جمله به مکه فروآمده باجماع مفسّران، و درین سورت دو آیت منسوخ است یکی: فَاصْبِرْ صَبْراً جَمِیلًا دیگر: فَذَرْهُمْ یَخُوضُوا وَ یَلْعَبُوا این هر دو آیت منسوخ‌اند بآیت سیف. و فی روایة ابی بن کعب عن النّبی (ص) قال: «من قرأ سورة: سأل سائل، اعطاه اللَّه ثواب الّذین هم لاماناتهم و عهدهم راعون». ,

سَأَلَ سائِلٌ علماء تفسیر مختلف‌اند در سبب نزول این آیات، قومی گفتند در شأن النّضر بن الحارث فرو آمد، آن گه که گفت: إِنْ کانَ هذا هُوَ الْحَقَّ مِنْ عِنْدِکَ فَأَمْطِرْ عَلَیْنا حِجارَةً مِنَ السَّماءِ. قومی گفتند: در شأن بو جهل فرو آمد که گفت: «فَأَسْقِطْ عَلَیْنا کِسَفاً مِنَ السَّماءِ». و گفته‌اند: در شأن جماعتی کفّار قریش آمد که بر طریق استهزاء گفتند: «عَجِّلْ لَنا قِطَّنا قَبْلَ یَوْمِ الْحِسابِ». و گفته‌اند: سائل اینجا مصطفی (ص) است که کافران او را اذی مینمودند تا بر ایشان عذاب خواست بتعجیل. و گفته‌اند: مراد باین نوح است (ع) که بر قوم خویش دعای بد کرد و عذاب خواست. ,

قوله: سَأَلَ سائِلٌ قرأ نافع و ابن عامر سأل سایل بغیر همز و له وجهان: احدهما انّه بالهمز و بغیر الهمز فی المعنی واحد. یقال سالت اسأل و سلت اسأل. و الوجه الثّانی انّه من السّیل یقال: سال یسیل سیلا، و قیل: السائل واد فی جهنّم، و المعنی: سال الوادی بالعذاب واقع للکافرین یقع لهم و ینزل بهم. و قیل: اللّام بمعنی علی، ای یقع علیهم و یحلّ بهم. قرأ الآخرون بالهمز من السؤال لا غیر، و له وجهان: احدهما ان یکون الباء فی قوله بِعَذابٍ بمعنی عن عذاب کقوله: «فَسْئَلْ بِهِ خَبِیراً» ای عنه. و قال الشّاعر: ,

4 فان تسألونی بالنّساء فانّنی بصیر بادواء النّساء طبیب.

ای عن النّساء. و معنی الآیة: سأل سائل عن عذاب واقِعٍ نازل کاین علی من ینزل و لمن هو فقال تعالی مجیبا له. ,

لِلْکافِرینَ و هذا قول الحسن و قتادة قالا: کان هذا بمکّة لمّا بعث اللَّه سبحانه محمدا (ص) و خوّفهم بالعذاب، قال المشرکون بعضهم لبعض من اهل هذا العذاب سلوا محمدا لمن هو و علی من ینزل و لمن یقع؟ فبیّن اللَّه تعالی. و انزل: سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ لِلْکافِرینَ ای هو للکافرین. و الوجه الآخر ان یکون الباء صلة و معنی الآیة دعا داع سأل سائل عذابا واقعا. لِلْکافِرینَ ای علی الکافرین و هو النّضر بن الحارث حیث دعا علی نفسه و سأل العذاب فقالوا: اللّهم ان کان هذا هو الحقّ من عندک الآیة.... فنزل به ما سأل یوم بدر فقتل صبرا و هذا قول ابن عباس و مجاهد. ,

لَیْسَ لَهُ ای لذلک العذاب دافِعٌ مانع مِنَ اللَّهِ. ای ذلک العذاب واقع من قبل اللَّه سبحانه بالکافرین لا یدفعه عن الکافرین احد. ,

و قوله: ذِی الْمَعارِجِ صفة للَّه و له معنیان: احدهما ذو المصاعد الّتی تصعد فیها الملائکة و الرّوح و هی السّماوات. و الثّانی الْمَعارِجِ الفواضل و هی هباته السّنیّة و عطایاه الهنیّة. و قیل: المعارج تعالی الدّرجات و هی الّتی یعطیها اللَّه اولیاه فی الجنّة. ,

و العروج: الصّعود و المعرج المصعد و الجمع المعارج و ذکر المعارج هاهنا تنبیها لهم انّ من قدر علی خلق هذه المعارج للملائکة و هذا الرّتب للعباد قدر علی ارسال العذاب علی الکافرین. ,

قوله: تَعْرُجُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ یعنی جبرئیل (ع) خصّ بالذّکر بعد العموم تشریفا له. و قیل: عنی بالرّوح ارواح المؤمنین عند الموت. و قیل: هم قوم موکّلون علی الملائکة قوله: إِلَیْهِ یعنی الی اللَّه، فِی یَوْمٍ کانَ مِقْدارُهُ خَمْسِینَ أَلْفَ سَنَةٍ اراد به یوم القیامة و فیه تقدیم و تأخیر ای لیس للعذاب دافع من الکفّار فی یوم القیامة الّذی کان مقداره خمسین الف سنة من سنی الدّنیا لو صعد غیر الملائکة و ذلک انّهم تصعد من اسفل الارض السّابعة الی ما فوق السّماء السّابعة الی العرش مقدار خمسین الف سنة. و امّا قوله: «فِی یَوْمٍ کانَ مِقْدارُهُ أَلْفَ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّونَ» انّما هو قدر مسیرهم من السّماء الدّنیا الی وجه الارض مسیرة خمس مائة سنة هبوطا و مثله صعودا و قیل: هواء الدّنیا مسیرة خمس مائة عام و بصر السّماء مسیرة خمسمائة عام. و قیل: موقفهم فی الحساب حتّی یفصل بین النّاس خمسون الف سنة ثمّ لا ینتهی الیوم الی لیل یردّ النّهار الی اهل الجنّة مخلّدا و اللّیل الی اهل النّار مخلّدا و قیل: یوم القیامة فیه خمسون موقعا کلّ موقف الف سنة و قیل: انّ الیوم فی الآیة عبارة عن اوّل ایام الدّنیا الی انقضائها و انّها خمسون الف سنة لا یدری احدکم کم مضی و کم بقی الّا اللَّه عزّ و جلّ. و روی عن ابن عباس انّه قال: هو یوم القیامة یکون علی الکافرین مقدار خمسین الف سنة. ,

روی ابو سعید الخدری قال: قیل لرسول اللَّه (ص): یوم کان مقداره خمسین الف سنة فما اطول هذا الیوم! فقال (ص): «و الّذی نفسی بیده انّه لیخفّف علی المؤمن حتّی یکون اخفّ علیه من صلاة مکتوبة یصلّیها فی الدّنیا ,

و قیل: معناه لو ولی محاسبة العباد فی ذلک الیوم غیر اللَّه لم یفرغ منه فی خمسین الف سنة و یفرغ اللَّه فی مقدار نصف یوم من ایّام الدّنیا قوله: فَاصْبِرْ صَبْراً جَمِیلًا ای فاصبر یا محمّد علی تکذیبهم ایّاک صبرا جمیلا لا شکوی فیه و لا جزع و هذا قبل ان امر بالقتال فنسخ. ,

إِنَّهُمْ یَرَوْنَهُ بَعِیداً ای انّ الکفّار یرون العذاب و الیوم المذکور بعیدا مستحیلا غیر ممکن. ,

وَ نَراهُ قَرِیباً من الفهوم ممکنا. و الرّؤیة هاهنا بمعنی العلم، و قیل: انّهم یرونه بعیدا ای بطیئا وقوعه و نراه قریبا ای سریعا وقوعه لانّ ما هو آت قریب، هذا کقوله «وَ یَقْذِفُونَ بِالْغَیْبِ مِنْ مَکانٍ بَعِیدٍ». ثمّ وصف الیوم فقال: یَوْمَ تَکُونُ السَّماءُ کَالْمُهْلِ المهل علی معان منها ما یسیل من القرح من صدید او قیح و هو فی قول ابی بکر الصدیق حین اتی بحبرتین و قد احتضر قال: ادفنونی فی ثوبیّ هذین انّما هما للمهل و ردّ الحبرتین و قال: الحیّ اولی بالجدید من المیّت و المهل المذاب من فضّة او نحاس او صفر و ما اشبهها و المهل دردیّ الزّیت و عکره سمّی بذلک لانّه یسیل العکر لثخانته علی مهل و علی المعنیین الاخیرین تأویل الآیة فالسّماء الیوم خضراء و هی تتلوّن یوم القیامة فتکون وردة کالدّهان فتکون الوانا من الفزع کتلوّن الانسان للفزع ثمّ تشقّق و تنفطر و تمور مورا و تسیر سیرا. ,

وَ تَکُونُ الْجِبالُ کَالْعِهْنِ و هو الصّوف المصبوغ الوانا و اوّل ما یتغیّر الجبال تصیر رملا مهبلا ثمّ عهنا منفوشا ثمّ تصیر هباء منثورا. ,

وَ لا یَسْئَلُ حَمِیمٌ حَمِیماً ای لا یسأل قریب عن حال قریبه لاشتغاله بنفسه و قیل: لا یسأله لیحمل عنه من اوزاره شیئا لیأسه عن نصرته. قرأ البزی عن ابن کثیر لا یسأل بضمّ الیاء ای لا یسأل حمیم عن حمیم لا یقال لحمیم این حمیمک. و قیل: لا یسأل لانقطاع ما بینهم من العصم. ,

یُبَصَّرُونَهُمْ ای یعرفون اقاربهم، فیقال لهم: هذا فلان و هذا فلان زیادة فی فضیحتهم. و قیل: یعرّفونهم ای یعرّفون الملائکة حتّی یعرفوهم بسیماهم فیعذّبوهم بالوان العذاب. و قیل: یبصّر المؤمنون الکافرین حتّی یعرفوا الکفّار بسیماهم فیزدادوا شکرا و یزداد الکفّار حسرة و اسفا، و قیل: یعرف المؤمن ببیاض وجهه و الکافر بسواد وجهه، و قیل: لیس فی القیامة مخلوق الّا و هو نصب عین صاحبه فیبصر الرّجل اباه و اخاه و اقرباه و عشیرته لا یسأله و لا یکلّمه لاشتغاله بما هو فیه. یَوَدُّ الْمُجْرِمُ ای یتمنّی المشرک. لَوْ یَفْتَدِی ای یفادی نفسه ببنیه و هم اعزّ الخلق الیه وَ صاحِبَتِهِ: زوجته و سکنه وَ أَخِیهِ الّذی کان ناصرا له و معینا. ,

وَ فَصِیلَتِهِ الَّتِی تُؤْوِیهِ ای قبیلته الّتی تضمّه لقرابته و یأوی الیها عند الخوف. ,

وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً من الانس ای یودّ لو یفتدی بهم جمیعا ثُمَّ یُنْجِیهِ ذلک الافتداء من عذاب ذلک الیوم. ,

کَلَّا ای لیس کذلک لا ینجیه من عذاب اللَّه شی‌ء ثمّ ابتدا فقال: إِنَّها لَظی‌ هی اسم من اسماء جهنّم. قیل: هی الدّرکة الثّانیة سمّیت بذلک لانّها تتلظّی ای تتلهّب. ,

نَزَّاعَةً لِلشَّوی‌ قرأ حفص عن عاصم نَزَّاعَةً نصب علی الحال و القطع فیه. ,

و قرأ الآخرون بالرّفع ای هی نَزَّاعَةً لِلشَّوی‌ الشّوی الاطراف کالیدین و الرّجلین و قیل: هی جلدة الرّأس، و قیل: هی محاسن الوجه قال الضحاک تنزع النّار الجلد و اللّحم عن العظم و قیل: تفصّل الاعضاء بعضها من بعض ثمّ یعود الی ما کان. ,

تَدْعُوا مَنْ أَدْبَرَ وَ تَوَلَّی ای تدعو النّار الکافر و المنافق فتقول الیّ الیّ ایّها الکافر ایّها المنافق. قال ابن عباس تدعوهم باسمائهم بلسان فصیح ثمّ تلتقطهم کما یلتقط الطّیر الحبّ تدعو من اعرض عن الدّین و تولّی عن الایمان و الطّاعة. ,

وَ جَمَعَ فَأَوْعی‌ ای جمع المال فاوعاه فی الظّروف و لم یؤدّ زکاته و لم ینفقه فی سبیل اللَّه. و فی الخبر یجاء بابن آدم یوم القیامة کانّه بذج فیتوقّف بین یدی اللَّه عزّ و جلّ فیقول له: اعطیتک و خولتک و انعمت علیک فما صنعت؟ فیقول: ربّ جمعته و ثمّرته و ترکته اکثر ما کان، فارجعنی آتک به کلّه فاذا عبد لم یقدّم خیرا فیمضی به الی النّار. ,

قوله: إِنَّ الْإِنْسانَ خُلِقَ هَلُوعاً قال ابن عباس: الهلوع الحریص علی ما لا یحلّ له. و الهلع شدّة الحرص و قلّة الصّبر، و قیل: هلوعا ای نسّاء عند النّعمة دعّاء عند المحنة، و قیل: معنی الهلوع ما فسّره اللَّه تعالی بعده و هو قوله: إِذا مَسَّهُ الشَّرُّ ای الضّرّ و الفقر جزع و لم یصبر. ,

وَ إِذا مَسَّهُ الْخَیْرُ ای السّعة و الغنی و المال منع حقّ الفقراء و لم ینفق فی الخیر شرّ ما اعطی العبد شحّ هالع و حین خالع. فالهالع المحزن و الخالع الّذی یخلع قلبه. قال مقاتل: الهلوع دابّة من وراء جبل قاف تأکل کلّ یوم سبع صحار من الحشیش و تشرب سبع بحار من ماء لا تصبر مع الحرّ و لا مع البرد، تتفکّر کلّ لیلة ما ذا تأکل غدا فشبّه اللَّه الانسان بها. ,

إِلَّا الْمُصَلِّینَ لیس هذا استثناء من الکلام الاوّل و معناه: و لکنّ المصلّین، و قیل: استثنی المصلّین من الانسان لانّ الانسان فی معنی الجمع کقوله تعالی: إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِی خُسْرٍ إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا. قوله الَّذِینَ هُمْ عَلی‌ صَلاتِهِمْ دائِمُونَ ای یقیمون الفرائض فی اوقاتها، و قیل: دائمون ای خاشعون لا یزیلون وجوههم عن سمت القبلة. ,

وَ الَّذِینَ فِی أَمْوالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ معیّن یعنی الزّکاة، و قیل: سائر ابواب البرّ من صلة الرّحم و تعهّد المساکین و غیر ذلک. ,

لِلسَّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ السَّائِلَ الطّواف الّذی یسأل النّاس و الْمَحْرُومِ الّذی لا سهم له فی الاسلام و لیس یهتدی الی کسب و لا یسأل. ,

وَ الَّذِینَ یُصَدِّقُونَ بِیَوْمِ الدِّینِ ای بیوم الجزاء و الحساب. و قیل: یصدّقون الانبیاء بسبب ایمانهم بیوم الدّین. ,

وَ الَّذِینَ هُمْ مِنْ عَذابِ رَبِّهِمْ مُشْفِقُونَ خائفون، قال الحسن: یشفق المؤمن ان لا تقبل حسناته. ,

إِنَّ عَذابَ رَبِّهِمْ غَیْرُ مَأْمُونٍ و لا یؤمن وقوعه لانّه لا یعلم احد عاقبته و وقته فالواجب علی کلّ مسلم ان لا یأمن عقوبته و لا یأمن مکره. ,

وَ الَّذِینَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حافِظُونَ. إِلَّا عَلی‌ أَزْواجِهِمْ الی قوله وَ عَهْدِهِمْ راعُونَ مضی تفسیر هذه الآیات فی سورة المؤمنین. ,

وَ الَّذِینَ هُمْ بِشَهاداتِهِمْ قائِمُونَ قرأ حفص عن عاصم و یعقوب بشهاداتهم علی الجمع، ای یقومون فیها بالحقّ فلا یکتمونها و لا یغیّرونها. ,

35 وَ الَّذِینَ هُمْ عَلی‌ صَلاتِهِمْ یُحافِظُونَ یعنی الصّلوات الخمس. أُولئِکَ ای اهل هذه الصّفات فِی جَنَّاتٍ مُکْرَمُونَ بجمیل ثواب اللَّه ایّاهم.

فَما لِ الَّذِینَ کَفَرُوا ای فما بال الّذین کفروا. قِبَلَکَ مُهْطِعِینَ مسرعین مقبلین الیک متطلّعین نحوک، انزلت فی جماعة من الکفّار کانوا یجتمعون حول النّبی (ص) یستمعون کلامه و یستهزءون به و یکذّبونه فقال اللَّه: ما لهم ینظرون الیک نظر عداوة و یجلسون عندک و هم لا ینتفعون بما یسمعون. ,

عَنِ الْیَمِینِ وَ عَنِ الشِّمالِ عِزِینَ ای حلقا حلقا و جماعة جماعة عن یمین النّبی (ص) و عن شماله. و عِزِینَ جمع عزة مثل کرة و کرین، و انّما انکر علیهم الاسراع الیه لانّهم اسرعوا الیه لطلب العیب به، و قیل: انّها نزلت فی نفر من الکفّار قبلت نفوسهم صدق النّبی و کانوا یسرعون نحوه و یقصدون مجلسه و یتحلقون حوالیه و لا یؤمنون به امّا حیاء عن الرّجوع عن دین آبائهم و امّا مساعدة لعشائرهم و کانوا یطمعون فی دخول الجنّة بالقدر الّذی کان منهم فانزل اللَّه تعالی: أَ یَطْمَعُ کُلُّ امْرِئٍ مِنْهُمْ أَنْ یُدْخَلَ جَنَّةَ نَعِیمٍ. کَلَّا ای لا یدخلونها و قیل: کانوا یقولون لئن دخل هؤلاء الجنّة کما یقول محمد لندخلنّها قبلهم فنحن افضل منها حظّا منهم کما لنا الفضل علیهم فی الدّنیا، فنزلت هذه الآیة جوابا لهم. ,

کَلَّا ردع و زجر عن قولهم، ای لا یکون کذلک و لیس الامر کما قالوا: إِنَّا خَلَقْناهُمْ مِمَّا یَعْلَمُونَ من نطفة و علقة و اصلهم من تراب فانّی یستحقّون علی اللَّه الثّواب و دخول الجنّة من خساسة اصلهم و امّا المؤمنون فانّه لا تتوجّه علیهم هذه الآیة اذا امّلوا دخول الجنّة لانّهم یرجونها من فضل اللَّه و لا یرون ذلک مستحقّا لهم علی اللَّه لفضیلتهم و فی الخبر عن بسر بن جحاش قال: قال رسول اللَّه (ص): «و بصق یوما فی کفّه و وضع علیها اصبعه فقال: یقول اللَّه عزّ و جلّ بنیّ آدم انّی تعجزنی و قد خلقتک من مثل هذه؟ ,

حتّی اذا سوّیتک و عدّلتک مشیت بین بر دین و للارض منک وئید فجمعت و منعت حتّی اذا بلغت التّراقی قلت اتّصدّق و انّی اوان الصّدقة ,

و قیل: إِنَّا خَلَقْناهُمْ مِمَّا یَعْلَمُونَ ای من اجل ما یعلمون و هو الامر و النّهی و الثّواب و العقاب فحذف اجل فلا اقسم لا صلة دخلت للتّأکید. ,

بِرَبِّ الْمَشارِقِ وَ الْمَغارِبِ یعنی: مشرق کلّ یوم من السّنة و مغربه إِنَّا لَقادِرُونَ. ,

عَلی‌ أَنْ نُبَدِّلَ خَیْراً مِنْهُمْ ای علی ان نخلق امثل منهم و اطوع للَّه و اشکر له و اعمل بطاعته. و قیل: إِنَّا لَقادِرُونَ علی ان نبدّل محمدا خیرا منهم و هم اهل المدینة و قد فعل. وَ ما نَحْنُ بِمَسْبُوقِینَ ای بمغلوبین ان اردنا ذلک و قیل: وَ ما نَحْنُ بِمَسْبُوقِینَ ای عاجزین لانّ من سبق الی شی‌ء عجز. ,

فَذَرْهُمْ یَخُوضُوا وَ یَلْعَبُوا امر تهدید لهم و توبیخ کقوله: «اعملوا ما شئتم: حَتَّی یُلاقُوا ای یعاینوا یَوْمَهُمُ الَّذِی یُوعَدُونَ یعنی: وم القیامة، و قیل: نسختها آیة القتال. ,

یَوْمَ یَخْرُجُونَ مِنَ الْأَجْداثِ ای من القبور سِراعاً ای مسرعین الی اجابة الدّاعی. کَأَنَّهُمْ إِلی‌ نُصُبٍ ای الی علم منصوب یُوفِضُونَ یسرعون و ذلک حین یسمعون الصّیحة الآخرة قرأ ابن عامر و حفص الی نصب یُوفِضُونَ بضمّ النّون و الصّاد قال مقاتل و الکسائی یعنی: الی اوثانهم الّتی کانوا یعبدونها من دون اللَّه کقوله تعالی وَ ما ذُبِحَ عَلَی النُّصُبِ و قال الحسن یسرعون الیها ایّهم یستلمهم اوّلا و قیل: هی جمع نصب کرهن و رهن. ,

خاشِعَةً أَبْصارُهُمْ محزونین متفکّرین فیما دهاهم قوله: تَرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ ای یغشاهم و یعلوهم هو ان و ذلّ ذلِکَ الْیَوْمُ الَّذِی کانُوا یُوعَدُونَ وعدهم اللَّه ذلک علی السنة رسله فی الدّنیا و هم یکذّبون به، یعنی یوم القیامة و اللَّه اعلم. ,