این از رشیدالدین میبدی کشف الاسرار و عدة الابرار 2

این سوره یازده آیتست، چهل کلمه، صد و شصت و سه حرف، جمله به مکه فرو آمد بقول جماعتی مفسّران و قومی در مدنیّات شمرند، گویند: به مدینه فرو آمده، و درین سوره ناسخ و منسوخ نیست. ابی کعب روایت کند از مصطفی (ص) که گفت: هر که سوره «و العادیات» بر خواند، او را بعدد هر مؤمنی که شب مزدلفه در مزدلفه باشد و اندر آن جمع بود، ده نیکی بنویسند و همچنانست که آنجا حاضر بود. ,

و از حسن بصری روایت کنند که: سورة «و العادیات» همتای دو بهر از قرآن است. و سبب نزول این سوره بقول مقاتل آنست که: رسول خدا (ص) جمعی لشگریان صحابه را بقبیله کنانه فرستاد تا ایشان را بر دین اسلام دعوت کند. مدّتی بر آمد که رسول خدا (ص) ازیشان هیچ خبر نشنید و نمی‌دانست که حال ایشان بچه حدّ رسید و مسلمانان از بهر ایشان اندوهگن بودند و منافقان شاد همی‌بودند و بدروغ میگفتند که: ایشان را بکشتند. ربّ العالمین این سوره را فرو فرستاد و از حال ایشان خبر داد که: وَ الْعادِیاتِ ضَبْحاً آن اسبان ایشان از نشاط بانگ همی‌کنند، و در تاختن در سرای دشمن نفس همی‌زنند و گرد می‌انگیزند، و در تاختن از سنبهای ایشان آتش همی‌جهد، و بوقت صبح در سرای دشمن غارت همی‌کنند. ربّ العالمین تشریف غازیان را این کلمات بلفظ سوگند یاد کرد و مقصود آگاه کردن مصطفی است (ص)، و مؤمنان از احوال آن غازیان، و باز برد اندوه از دلهای ایشان. قوله: وَ الْعادِیاتِ جمع عادیة و هی الّتی تعدو و العدو السّرعة فی المشی و التّباعد فی الخطو و قوله: «ضبحا» مصدر وقع موقع الحال، ای یضبحن «ضبحا». ,

قال ابن عباس: المراد بها خیول الغزاة اقسم اللَّه بها شرفا للغزاة. و قال علی (ع) و ابن مسعود: انّها ابل الحاجّ، اقسم اللَّه بها تشریفا للحاجّ و الضّبح من الإبل النّفس و من الخیل الحمحمة. ,

و روی انّ علیّا (ع) انکر علی ابن عباس حمله العادیات علی الخیل. و قال: انّها نزلت فی وقعة بدر و لم یکن معنا حینئذ الّا فرسان احدهما للمقداد و الآخر للزّبیر. ,

و امّا ابن عباس فانّه احتجّ بالضّبح. و قال: انّ الإبل لا تضبح فانّ الضّبح صوت انفاس الخیل اذا جهدت فی الجری فیکثر الرّبو فی اجوافها من شدّة العدو. و قال ابن عباس: لیس شی‌ء من الدّوابّ یضبح غیر الفرس و الکلب و الثّعلب. و قال الخلیل الضّبح نوع من العدو. ,

فَالْمُورِیاتِ قَدْحاً ای توری النّار بحوافرها اذا سارت فی الارض ذات الحجارة و اذا ارید بها الإبل فالمعنی انّها تضرب الحصا بمناسمها فیصکّ بعضها بعضا فتنقدح منها النّار. و قال مجاهد: هی افکار العلماء تستنبط المعانی. و قال عکرمة: هی الالسنة تظهر الحقّ بالنّطق. و قیل: هی مکر الرّجال یقال للماکر قدح فاوری. ,

و قیل: انّهم اذا نزلوا لیلا یوقدون النّار لیروا کثیرا فیکسروا بذلک قلوب المشرکین اذا بلغهم کثرة عددهم. و قیل: هی الخیل تهیّج الحرب بین اصحابها. و المعنی فالمهیّجات حربا. قوله: فَالْمُغِیراتِ صُبْحاً ای تسیر لیلا و تغیر علی الاعداء «صبحا» و الغارة وقت الصّباح من عادة العرب و نهی عن الغارة باللّیل. و کان رسول اللَّه (ص) یغیر مصبحا. و قیل: هی الإبل اذا افاضت من عرفات و الاغارة سرعة السّیر و منه قولهم: اشرق ثبیر کیما نغیر». ,

فَأَثَرْنَ ای هیّجن. «به»، ای بذلک المکان الّذی انتهین الیه کنایة عن غیر مذکور لانّ المعنی مفهوم. ,

9 نَقْعاً ای غبارا. و قیل: فَأَثَرْنَ بِهِ ای بالعدو. نَقْعاً ای صوتا. و قیل: الهاء ضمیر الصّبح و المعنی: «اثرن» فی وقت الصّبح «نقعا».

فَوَسَطْنَ بِهِ ای بالقوم جمعا، ای الخیل دخلت رصف جمع من العدوّ تغیر علیهم. و قیل: «وسطن» فی وقت الصّبح جمع العدوّ. و قیل: هی الإبل توسطن بالقوم جمع منا. یقال: وسطهم یسطهم اذا صار فی وسطهم. ,

إِنَّ الْإِنْسانَ لِرَبِّهِ لَکَنُودٌ هذا موضع القسم. اقسم اللَّه بهذه الاشیاء. ,

إِنَّ الْإِنْسانَ لِرَبِّهِ لَکَنُودٌ ای قلیل الشّکر کفور بطی‌ء الخدمة قلیل الخیر. و قال الحسن البصری: «الکنود» الّذی یعدّد المصائب و ینسی النّعم. ,

و فی الخبر عن النّبیّ (ص) «الکنود» الّذی یمنع رفده و یضرب عبده و یأکل وحده. ,

و قال الفضیل بن عیاض: «الکنود» الّذی انسته الخصلة الواحدة من الاساءة الخصال الکثیرة من الاحسان، و الشّکور الّذی انسته الخصلة الواحدة من الاحسان الخصال الکثیرة من الاساءة. و قال ابو بکر الورّاق: «الکنود» الّذی یری النّعم من نفسه و اخوانه. و قیل: یری النّعمة و لا یری المنعم. و قال الواسطی: هو الّذی ینفق نعم اللَّه فی معاصی اللَّه. و قیل. هو الحسود الحقود. ,

وَ إِنَّهُ عَلی‌ ذلِکَ لَشَهِیدٌ الهاء عائدة الی الرّبّ سبحانه، ای انّ ربّه عَلی‌ ذلِکَ ای «علی» کنوده و صنیعه لشاهد. و قیل: الهاء عائدة الی الانسان لانّه یعلم ذلک من نفسه و افعاله تشهد علی کفرانه نعمة ربّه. و قیل: انّه شاهد علی نفسه بما تصنع کقوله: «یَوْمَ تَشْهَدُ عَلَیْهِمْ أَلْسِنَتُهُمْ» الآیة. ,

وَ إِنَّهُ لِحُبِّ الْخَیْرِ لَشَدِیدٌ ای انّ الانسان لاجل حبّ المال لبخیل. قال طرفة: ,

17 اری الموت یعتام الکرام و یصطفی عقیلة مال الفاحش المتشدّد.

الشّدید و المتشدّد: البخیل، و کذلک الفاحش، و منه قوله: وَ یَأْمُرُکُمْ بِالْفَحْشاءِ. ای بالبخل. و قبل: معناه: وَ إِنَّهُ لَشَدِیدٌ الحبّ للخیر و هو المال. قال ابن زید: سمّی اللَّه المال خیرا و عسی ان یکون حراما خبیثا لکنّ النّاس یعدّونه خیرا فسمّاه اللَّه خیرا کما انّ الجهاد سمّاه اللَّه سوءا بقوله: فَانْقَلَبُوا بِنِعْمَةٍ مِنَ اللَّهِ وَ فَضْلٍ لَمْ یَمْسَسْهُمْ سُوءٌ ای قتال و لیس هو عند اللَّه بسوء لکنّ یسمّونه سوءا. ,

قوله. أَ فَلا یَعْلَمُ ای هذا الانسان لا یعلم اذا بُعْثِرَ ای قلب و بحث و ایثر ما فی القبور من الموتی و ما بمعنی من. ,

وَ حُصِّلَ ما فِی الصُّدُورِ میّز و ابرز ما فیها من خیر او شرّ. ,

إِنَّ رَبَّهُمْ بِهِمْ یَوْمَئِذٍ لَخَبِیرٌ ای عالم فیجازیهم علی جمیع اعمالهم من الخیر و الشّرّ و کسرت الهمزة لمکان اللّام فی قوله «لَخَبِیرٌ» و لولاها لفتحت الهمزة لوقوع العلم علیها. هذا کقوله: وَ اللَّهُ یَعْلَمُ إِنَّکَ لَرَسُولُهُ وَ اللَّهُ یَشْهَدُ إِنَّ الْمُنافِقِینَ لَکاذِبُونَ. ,

روی انّ الحجّاج بن یوسف قرأ علی المنبر هذه السّورة یحضّ النّاس علی الغزو فجری علی لسانه. ,

إِنَّ رَبَّهُمْ بفتح الالف ثمّ استدرکها من جهة العربیّة فقال «خبیر»: و اسقط اللّام. و قال الزجاج: اللَّه خبیر بهم فی ذلک الیوم و فی غیره من الازمان و لکن خصّ «یومئذ» بالذّکر لانّ المعنی انّه یجازیهم علی کفرهم و الجزاء یقع «یومئذ» و اللَّه اعلم. ,