سالک راه خدا پادشه از سعدی شیرازی رسائل نثر 4

1 سالک راه خدا پادشه ملک سخن ای ز الفاظ تو آفاق پر از درّ یتیم

2 اختر سعدی و عالم ز فروغ تو منیر واضع عقلی و گیتی ز نظیر تو عقیم

3 پیش اشعار تو شعر دگران را چه محل س حر بی وقع نماید برِ اعجاز کلیم

4 بنده را از تو سؤالی‌ست به توجیه و سؤال نکند مردم پاکیزه سیر جز ز کریم

5 مرد را راه به حق عقل نماید یا عشق این در بسته تو بگشای که بابی‌ست عظیم

6 گرچه این هر دو به یک شخص نیایند فرود در دماغ و دل بیدار تو بینند مقیم

7 عقل را فوق‌تر از عشق توان گفت بگو چون تو را روز و شب این هر دو حریفند و ندیم

8 پایه و منصب هر یک به کرم باز نمای تا ز الفاظ خوشت تازه شود جان سقیم

9 باد آسوده و فارغ ز بد و نیک جهان خاطر آینه کردار تو چون نفس حکیم

الجواب ,

قال رسول الله صلی الله علیه وسلم اول ما خلق الله تعالی العقل .فقال له اقبل فَاقبل ثم قال لَه اَدبر فَاَدبر قالَ وَ عزتی و جلالی ما خلقت خلقا اَکرم علی مِنکَ بکَ اخذُ و بکَ اُعطی و بک اثیب و بک اُعاقِب، پس قیاس مولانا سعد الدین أدام الله عافیته و احسن عاقبته عین صواب است که عقل را مقدم داشت و وسیلت قربت حق دانست، و داعی مخلص را به عین رضا نظر کرد، و تشریف قبول ارزانی داشت، و صاحب مقام شمرد. اما راه از رسیدگان پرسند و این ضعف از واماندگان است و خداوند تعالی ذوالجلال و الاکرام است، اکرامش در حصر نمی آید که و اِن تعدوا نعمة الله لاتحصوها در جلالش عزّ اسمه چه توان گفت به تقدیر آنکه این بنده فاضل است با افضل چگونه مقاومت تواند کرد. اما به یمین همّت درویشان و به برکت صحبت ایشان به قدر وسع در خاطر این درویش می آید که عقل با چندین شرف که دارد نه راه است بلکه چراغ راه است، و اول راه ادب طریقت است و خاصیت چراغ آن است که به وجود آن، راه از چاه بدانند و نیک از بد بشناسند و دشمن از دوست فرق کنند و چون آن دقایق را بدانست بر این برود که شخص اگرچه چراغ دارد تا نرود به مقصد نرسد.نقل است از مشایخ معتبر که:روندگان طریقت در سلوک به مقامی برسند که علم آن جا حجاب باشد . عقل و شرع این سخن را به گزاف قبول کردندی تا به قراین معلوم شد که علم آلت تحصیل مراد است نه مراد کلی .پس هر که به مجرد علم فرود آید و آنچه به علم حاصل میشود در نیابد همچنان است که به بیابان از کعبه باز مانده است.بدان که مراد از علم ظاهر ،مکارم اخلاق است و صفای باطن ،که مردم نکوهیده اخلاق را صفای درون کمتر باشد ،وبه حجاب کدورات نفسانی از جمال مشاهدات روحانی محروم . پس واجب آمد مرید طریقت را به وسیلت علم ضروری، اخلاق حمیده حاصل کردن تا صفای سینه میسر گردد.چون مدتی برآید بامداد صفا ، با خلوت و با عزلت آشنایی گیرد و از صحبت خلق گریزان شود؛در اثنای این حالت بوی گل معرفت دمیدن گیرد از ریاض قدس به طریق انس ، چندان که غلبات نسیمات فیض الهی مست شوقش گرداند و زمام اختیار از دست تصرفش بستاند:اول این مستی را حلاوت ذکر گویند و اثنای آن را وجد خوانند و آخر آن را که آخری ندارد، عشق بر سر است و کشته بر سر گنج میاندازد. ,

12 کسی ره سوی گنج قارون نبرد و اگر برد ره باز بیرون نبرد

هیچ دانی که معنی کنتُ کنزاً مخفیاً فَاَحببت ان اُعرَف چیست؟ کنز عبارتی است از نعمت بی‌قیاس پنهانی، راه به سر آن نبرد جز پادشاه و تنی چند از خاصان او، و سنت پادشاه آن است که کسانی که بر کیفیت گنج وقوف دارند به تیغ بی‌دریغ، خون ایشان بریزد تا حدیث گنج پنهان ماند. همچنین پادشاه ازل و قدیم لم یزل حقیقت کنز مخفی ذات او کس نداند و باشد که تنی چند از خاصان او یعنی فقرا و ابدال که با کس ننشینند و در نظر کس نیایند. رب اَغبرَ لو اَقسم الله لابر همین که به سرّی از سایر بی‌چون وقوف یابند به شمشیر عقل خون ایشان را بریزد تا قصه گنج در افواه نیفتد. ,

14 کسی را در این بزم ساغر دهند که داروی بیهوشی‌اش در دهند

تا سر مکنون حقیقت ذات بی چون نهفته بماند. ,

16 گر کسی وصف او ز من پرسد بیدل از بی‌نشان چه گوید باز

17 عاشقان کشتگان معشوقند برنیاید ز کشتگان آواز

پای درویشی توان بود که به گنجی فرو رود و بتوان بود که سرش در سر آن رود. از تو می پرسم که آلت معرفت چیست؟ جوابم دهی که عقل و قیاس و قوت و حواس، چه سود آنگه که قاصد مقصود در منزل اول بوی بهار و جد از دست به در می برد و عقل و ادراک و قیاس و حواس سرگردان می‌شود. ,

19 در روی تو گفتم: سخنی چند بگویم رو باز گشادی و در نطق ببستی

حیرت از آنجا خاست که مکاشفت بی وجد نمی‌شود، و وجد از ادراک مشغول می کند، سبب این است و موجب همین است که پختگان دم خامی زده‌اند و رسیدگان اقرار ناتمامی کرده و ملائکه ملأ اعلی به عجز از ادراک این معنی اعتراف نموده که ما عرفناک حق معرفتک. پایان بیابان معرفت که داند که روندۀ این راه را در هر قدمی قدحی بدهند و مستی تُنُک شرابِ ضعیف‌احتمال، در قدم اول به یک قدح مست و بیهوش می‌گرداند و طاقت شراب زلال محبت نمی‌آرند و به وجد از حضور غایب می گردند و در تیه حیرت می مانند و بیابان به پایان نمی‌رسانند. ,

21 در این ورطه کشتی فرو شد هزار که پیدا نشد تخته‌ای بر کنار

امیرالمؤمنین ابوبکر صدیق رضی‌الله‌عنه نکو گفته است یا من عجز عَن مَعرِفَته کمال معرفة الصدّیقین معلوم شد که غایت معرفت هر کس مقام انقطاع اوست به وجد از ترقی. ,

23 ای مرغ سحر عشق ز پروانه بیاموز کآن سوخته را جان شد و آواز نیامد

24 این مدعیان در طلبش بی خبرانند کآن را که خبر شد خبری باز نیامد

نشان دریای آتشین از که می پرسی که بر کنار می سوزند! بیابان این ورطه از چه می پرسی که هیچ آفریده‌ای این معنی را مفهوم نکرده! ,

26 کسی را در این بزم ساغر دهند که داروی بیهوشی‌اش در دهند

27 این ره نه به پای هر گدایی‌ست در دست و زبان ما ثنایی‌ست

28 نی من کی‌ام و ثنا کدام است لا اُحصی انبیا تمام است

29 ای برتر از خیال و قیاس و گمان و وهم وز هر چه گفته اند و شنیدیم و خوانده ایم

30 مجلس تمام گشت و به پایان رسید عمر ما همچنان در اول وصف تو مانده‌ایم

31 آن نه رویی ست که من وصف جمالش دانم این حدیث از دگری پرس که من حیرانم