قوله از رشیدالدین میبدی کشف الاسرار و عدة الابرار 5

قوله تعالی: فَاعْلَمْ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ، ای اعلم خبرا یقینا ما علمته نظرا و استدلالا یا محمد آنچ بنظر و استدلال دانسته‌ای از توحید ما، بخبر نیز بدان و یقین باش که اللَّه یگانه و یکتاست. یگانه در ذات و یگانه در صفات، بری زعلات، مقدس از آفات، منزّه از حاجات، نامور پیش از نامبران، و راست نامتر از همه نام‌وران، خدای جهان و جهانیان، دارنده آفریدگان و فراخ بخشایش در دو جهان. ,

و قیل معناه فاعلم یا محمد انه لیس شی‌ء فضله کفضل لا اله الا اللَّه، فاذکر لا اله الا اللَّه و اثبت علی قول لا اله الا للَّه بدان یا محمد که هیچیز آن شرف و فضیلت ندارد که کلمه لا اله الا اللَّه دارد. یاد کن این کلمه را و آن را محکم دار و بر آن ثابت باش. ,

روی ابو هریرة عن النبی (ص) انه قال جدّدوا ایمانکم قالوا یا رسول اللَّه کیف نجدد ایماننا قال: اکثروا من قول لا اله الا اللَّه‌ و روی انه قال (ص): جددوا الاسلام بلا اله الا اللَّه‌ و روی انه (ص) بعث معاذ بن جبل الی اهل الیمن فاوصاه و قال انکم ستقدمون علی اهل کتاب فان سألوکم عن مفتاح الجنة فقل لا اله الا اللَّه. و عن ابی هریرة قال: قیل یا رسول اللَّه من اسعد الناس بشفاعتک یوم القیمة قال: اسعد الناس بشفاعتی یوم القیمة، من قال لا اله الا اللَّه خالصا من قبل نفسه. ,

و روی انه‌ قال (ص) اقول یا رب شفعنی فیمن قال: لا اله الا اللَّه فقال یا محمد لیس ذلک لک و عزتی و کبریایی و عظمتی لا ادع فیها احدا یشهد ان لا اله الا اللَّه الا اخرجته منها. ,

و عن عثمان بن عفان قال: سمعت رسول اللَّه (ص) یقول من مات و هو یعلم ان لا اله الا اللَّه دخل الجنة ,

و قیل فَاعْلَمْ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ، الخطاب مع النبی و المراد به امّته واحدا بعد واحد. ,

ابو العالیه گفت و ابن عیینة که این آیت متصل است بآیت پیش، یعنی إِذا جاءَتْهُمُ السَّاعَةُ فاعلم انه لا ملجأ و لا مفزع عند قیامها الا اللَّه، چون رستاخیز آید یا محمد بدان که در آن احوال و اهوال رستاخیز، پناهی و درگاهی نیست که با وی گریزند مگر درگاه و پناه اللَّه آن خداوند که جز وی خداوند نیست. ثم قال: وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِکَ، گناهان کبائر بر پیغامبران روا نیست، اما صغائر، روا باشد که بر ایشان رود که بشراند و بشر از صغائر خالی نباشد و صغائر مصطفی (ص) که در جاهلیت برو رفت یا بعد از نبوة، گذشته و آینده همه آمرزیده است که رب العالمین فرمود: لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ اما در این آیت، او را استغفار فرمود تا امت وی استغفار کنند و بر سنت وی در استغفار راست روند. ,

روی عن حذیفة قال: شکوت الی رسول اللَّه (ص) ذربا فی لسانی فقال این انت من الاستغفار فانی لاستغفر اللَّه کل یوم مائة مرة و جاء رجل فقال یا رسول اللَّه انی ذرب اللسان و اکثر ذلک علی اهلی فقال له النبی (ص) فاین انت من الاستغفار انی استغفر اللَّه فی الیوم و اللیلة مائة مره‌ ,

و قال (ص) و توبوا الی ربکم فو اللَّه انی لأتوب الی اللَّه فی کلّ یوم مرة. ,

و روی انه قال (ص): الملائکة لا یذنبون و انتم تذنبون. ,

فشربوها انتم بالاستغفار فان افضل العلم لا اله الا اللَّه و ان افضل الدعاء استغفر اللَّه. ثم تلا رسول اللَّه (ص): فَاعْلَمْ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِکَ وَ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ، قوله: وَ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ، هذا اکرام من اللَّه تعالی لهذه الامة حیث امر نبیهم (ص) ان یستغفر لذنوبهم و هو الشفیع المجاب فیهم. کرامتی و فضلی عظیم است که رب العزة این امت را داد که فرمود پیغامبر را تا گناهان ایشان را مغفرت‌ خواهد، و مغفرت خواست وی آنست که از بهر ایشان شفاعت کند و رب العزة شفاعت وی قبول کند. ,

روی ابو موسی الاشعری قال: قال رسول اللَّه (ص): خیّرت بین الشفاعة و بین ان یدخل نصف امتی الجنة فاخترت الشفاعة لانها اعم و اکفی، أ ترونها للمتقین المؤمنین لا و لکنها للمذنبین الخطّائین و المتلوثین‌ ,

وَ اللَّهُ یَعْلَمُ مُتَقَلَّبَکُمْ وَ مَثْواکُمْ ای تصرفکم فی الدنیا و منزلکم فیها، و قیل مُتَقَلَّبَکُمْ، فی الدنیا وَ مَثْواکُمْ، فی الآخرة، و قیل مُتَقَلَّبَکُمْ منتشرکم فی النهار، وَ مَثْواکُمْ، ای مستقرکم باللیل و قیل مُتَقَلَّبَکُمْ وَ مَثْواکُمْ انقلابکم من اصلاب الآباء الی ارحام الامهات. ,

ثم منها الی الدنیا ثم منها الی القبر ثم منه الی الجنة او الی النار. ,

و المعنی انه عالم بجمیع احوالکم، فلا یخفی علیه شی‌ء منها، وَ یَقُولُ الَّذِینَ آمَنُوا حرصا منهم علی الجهاد، لَوْ لا نُزِّلَتْ سُورَةٌ تأمرنا بالجهاد مؤمنان صحابه از سر ایمان و صدق خویش و استیناس بوحی منزل، پیوسته آرزوی نزول وحی میکردند و نیز تقاضای قتال میکردند، تحمل مشقت را در راه حق و تحصیل مثوبت در آخرت، و لان فی القتال احدی الحسنیین: امّا الشهادة و الجنة و امّا الظفر و الغنیمة. و منافقان نزول وحی کراهیت میداشتند. میترسیدند که اگر فرمان بقتال آید و قتال بریشان گران بود و صعب یا میترسیدند که سرّ ایشان بوحی آشکارا گردد. و ذلک فی قوله: یَحْذَرُ الْمُنافِقُونَ أَنْ تُنَزَّلَ عَلَیْهِمْ سُورَةٌ تُنَبِّئُهُمْ بِما فِی قُلُوبِهِمْ و قوله: فَإِذا أُنْزِلَتْ سُورَةٌ مُحْکَمَةٌ، کلّ ما لم ینسخ من القرآن محکم و قیل محکمة یعنی فیها احکام الغزو و قال قتادة:، کلّ سورة، ذکر فیها القتال، محکمة و هی اشدّها علی المنافقین، رَأَیْتَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ یعنی المنافقین، یَنْظُرُونَ إِلَیْکَ شزرا، نَظَرَ الْمَغْشِیِّ عَلَیْهِ مِنَ الْمَوْتِ، یعنی کمن هو فی غشیان الموت کراهیة قتالهم مع العدو و قیل یشخصون نحوک بابصارهم نظرا حدیدا کما ینظر الشاخص بصره عند الموت لکراهتهم القتال، فَأَوْلی‌ لَهُمْ، کلمة وعید و تهدید کقوله: أَوْلی‌ لَکَ فَأَوْلی‌ اخذت من الولی و هو القرب ای ولیک ما تکره و قاربک و قیل معناه اولی الاشیاء لهم ان یعاقبوا. و یحتمل انّ هذا الکلام لیس للوعید و المعنی طاعة و قول معروف، اولی لهم من الجزع عند الجهاد، ای لو اطاعوا و قالوا قولا معروفا بالاجابة کان امثل و احسن و ذکر عن ابن عباس انه قال: اولی، وعید و الکلام به تام ثم قال: لهم طاعة ای للمؤمنین طاعة للَّه و لرسوله و قول معروف فلما امروا به امتنعوا عنه، فَإِذا عَزَمَ الْأَمْرُ، ای جدّ الامر و لزم فرض القتال و صار الامر معروفا، فَلَوْ صَدَقُوا اللَّهَ، فی اظهار الایمان و الطاعة، لَکانَ خَیْراً لَهُمْ. و قیل: جواب اذا محذوف، تقدیره فاذا عزم الامر نکلوا و کذبوا فیما وعدوا و لو صدقوا لکان خیرا لهم. ,

فَهَلْ عَسَیْتُمْ إِنْ تَوَلَّیْتُمْ، معناه فلعلّکم ان اعرضتم عن القرآن و فارقتم احکامه، أَنْ تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ، ای تعودوا الی ما کنتم علیه فی الجاهلیة فتفسدوا فی الارض بالمعصیة و البغی و سفک الدماء و ترجعوا الی الفرقة بعد ما جمعکم اللَّه بالاسلام، وَ تُقَطِّعُوا أَرْحامَکُمْ قرأ یعقوب و تقطعوا بفتح التاء و التخفیف و الباقون بالتشدید من التقطیع علی التکثیر لاجل الارحام. معنی آنست که هیچ بر آن اید، هیچ می‌اندیشید و می‌پندارید که اگر روزی از دین برگردید شما بحال جاهلیت باز شید که عصیان آرید و خون یکدیگر ریزید و دو گروه شوید و خویشاوندیها ببرید. بعضی مفسران گفتند: إِنْ تَوَلَّیْتُمْ مشتق از ولایت است یعنی فَهَلْ عَسَیْتُمْ إِنْ تَوَلَّیْتُمْ امر الناس، أَنْ تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ، بالظلم چه پندارید و در سر چه دارید که اگر روزی ولایت دار و جهاندار شید و پادشاهان بید که در زمین تباهی کنید بظلم و معصیت و خویشاوندیها برید و دلیل بر این، قراءة علی بن ابی طالب (ع) است: إِنْ تَوَلَّیْتُمْ بضم تاء و واو و کسر لام یعنی ان اطعتم و ملکتم، چه میپندارید در خویشتن چه میسگالید اگر روزی شما را سالاران پسندند و بر خویشتن پادشاهان، که تباهی کنید در زمین و خویشاوندیها برید. ,

قال بعضهم: المخاطبون فی هذه الایة المنافقون و قیل هم قریش و قیل هم الخوارج. ,

أُولئِکَ الَّذِینَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ، ابعدهم من رحمته، فَأَصَمَّهُمْ، عن الحق، وَ أَعْمی‌ أَبْصارَهُمْ، عن الحق و الهدی فلا یهتدون سبیلا. ,

أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ، فیعرفوا ما لهم و علیهم، أَمْ عَلی‌ قُلُوبٍ أَقْفالُها قیل «ام» بمعنی بل و اضاف الاقفال الی القلب لانها لیست من حدید و انما هی طبع و ختم و رین او غشاء و غلاف مما وصف قلوب الکفار به فذلک اقفال القلوب و قیل هذا جواب لهم حین قالُوا قُلُوبُنا فِی أَکِنَّةٍ قُلُوبُنا غُلْفٌ. ,

إِنَّ الَّذِینَ ارْتَدُّوا عَلی‌ أَدْبارِهِمْ، رجعوا کفارا، مِنْ بَعْدِ ما تَبَیَّنَ لَهُمُ الْهُدَی قال قتادة هم کفار اهل الکتاب یعنی الیهود کفروا بمحمد (ص) بعد ما عرفوا و وجدوا نعته فی کتابهم و قال ابن عباس و الضحاک و السّدّی: هم المنافقون ارتدّوا بعد ما سمعوا القرآن، الشَّیْطانُ سَوَّلَ لَهُمْ، التسویل التصویر و التزیین ای زین الشیطان لهم القبیح وَ أَمْلی‌ اللَّه لَهُمُ، ای امهلهم فی العمر و اخّر عنهم العذاب و قیل الشیطان املی لهم ای طوّل املهم فاغترّوا به. قرأ اهل البصرة: املی بضم الالف و کسر اللام و فتح الیاء علی ما لم یسم فاعله، و قرأ مجاهد: املی بارسال الیاء علی وجه الخبر من اللَّه عز و جل عن نفسه انه یفعل ذلک و تروی هذه القراءة عن یعقوب هذا کقوله: وَ أُمْلِی لَهُمْ إِنَّ کَیْدِی مَتِینٌ ذلِکَ، ای ذلک الاملاء، بِأَنَّهُمْ قالُوا لِلَّذِینَ کَرِهُوا، دو قولست در این آیت یکی: قالُوا جهودان‌اند، لِلَّذِینَ کَرِهُوا منافقان‌اند یعنی که جهودان فرا منافقان گفتند: سَنُطِیعُکُمْ فِی بَعْضِ الْأَمْرِ ما شما را فرمان بریم در بعضی کارها یعنی که نعت و صفت محمد بپوشیم و او را تکذیب کنیم. ,

قول دیگر آنست که منافقان فرا یهود گفتند که ما در عداوت محمد و بازنشستن از جهاد، شما را فرمان بریم و شما را پشتی دهیم و این سخن در سرّ با یکدیگر میگفتند. رب العالمین سرّ ایشان آشکارا کرد و مصطفی و مؤمنان را از آن خبر کرد، وَ اللَّهُ یَعْلَمُ إِسْرارَهُمْ ای اسرار الیهود مع المنافقین. قرأ اهل الکوفة اسرارهم بکسر الهمزة علی المصدر و الباقون بفتحها علی جمع السرّ ثم وصف عظیم ما حلّ بهم عند الموت فقال: فَکَیْفَ إِذا تَوَفَّتْهُمُ الْمَلائِکَةُ یَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ عند الموت وَ أَدْبارَهُمْ حالة السوق الی النار. ,

ذلِکَ ای ذلک الضرب بسبب بِأَنَّهُمُ اتَّبَعُوا ما أَسْخَطَ اللَّهَ، یعنی المعاصی و معاونة المشرکین. قال ابن عباس یعنی ما کتموا من التوریة و کفروا بمحمد (ص)، وَ کَرِهُوا رِضْوانَهُ، ای ما فیه رضوان اللَّه من الایمان و الطاعة و نصرة المؤمنین، فَأَحْبَطَ أَعْمالَهُمْ ای ابطل حسناتهم فی الیهودیة و قیل نزلت، من قوله إِنَّ الَّذِینَ ارْتَدُّوا الی هاهنا فی شأن المنافقین الذین رجعوا من المدینة الی مکة مرتدّین. ,

أَمْ حَسِبَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ، شکّ و نفاق، أَنْ لَنْ یُخْرِجَ اللَّهُ أَضْغانَهُمْ، ای لن یظهر احقادهم و عداوتهم و حسدهم علی المؤمنین فیبدیها حتی یعرفوا نفاقهم و فی بعض الآثار لا یموت ذو زیغ فی الدین حتی یفتضح. ,

وَ لَوْ نَشاءُ لَأَرَیْناکَهُمْ فَلَعَرَفْتَهُمْ بِسِیماهُمْ، بعلامتهم بان نجعل فی وجوههم علامة تعرفهم بها. قال انس: ما خفی علی رسول اللَّه (ص) بعد نزول هذه الایة شی‌ء من المنافقین، کان یعرفهم بسیماهم، وَ لَتَعْرِفَنَّهُمْ فِی لَحْنِ الْقَوْلِ فیه قولان: احدهما فی صورة القول و فحواه یقال فلان الحن حجته من فلان و منه الحدیث‌ عن النبی (ص) لعل بعضکم ان یکون الحن بحجته من بعض‌ ,

و الفعل منه لحن بکسر الحاء یلحن لحنا فهو لحن اذا فطن بالشی‌ء و القول الثانی: ما قال الکلبی فی لحن القول، فی کذبه و هو ازالة الکلام عن جهته و الفعل منه لحن بفتح الحاء یلحن لحنا فهو لاحن و المعنی انک تعرفهم فیما یتعرضون من تهجین امرک و امر المسلمین و الاستهزاء بهم فکان بعد نزول هذه الایة لا یتکلم منافق عند النبی (ص) الا عرفه بقوله و استدل بفحوی کلامه علی فساد دخلته وَ اللَّهُ یَعْلَمُ أَعْمالَکُمْ و یری ظاهرها و باطنها و یمیّز خیرها عن شرها. ,

وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ ای لنعاملنّکم معاملة المختبرون نأمرکم بالجهاد و القتال حَتَّی نَعْلَمَ الْمُجاهِدِینَ مِنْکُمْ وَ الصَّابِرِینَ، ای علم الوجود و المعنی حتی یتبین المجاهد و الصابر علی دینه من غیره و قیل حتی نعلمهم عیانا کما علمناهم غیبا، فان المجازاة تقع علی ما یظهر منهم، وَ نَبْلُوَا أَخْبارَکُمْ، ای نظهرها و نکشفها باباء من یابی القتال و لا یصبر علی الجهاد. قرأ ابو بکر عن عاصم «و لیبلونکم حتی یعلم المجاهدین و یبلوا» بالیاء فیهن لقوله: وَ اللَّهُ یَعْلَمُ أَعْمالَکُمْ و قرأ الآخرون بالنون فیهن لقوله: وَ لَوْ نَشاءُ لَأَرَیْناکَهُمْ، و قرأ یعقوب: و نبلو ساکنة الواو ردا علی قوله: وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ و الآخرون بالفتح ردا علی قوله حتی یعلم: کان الفضیل اذا قرأ هذه الایة بکی. و قال اللهم لا تبلنا فانک ان بلوتنا هتکت استارنا و فضحتنا. ,

إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَ شَاقُّوا الرَّسُولَ، ای عادوه، مِنْ بَعْدِ ما تَبَیَّنَ لَهُمُ الْهُدی‌، ای ظهر لهم انه الحق و عرفوا الرسول، لَنْ یَضُرُّوا اللَّهَ شَیْئاً، انما یضرّون انفسهم، وَ سَیُحْبِطُ أَعْمالَهُمْ، فلا یرون لها ثوابا فی الآخرة. ,

قال ابن عباس: هم المطعمون یوم بدر و نظیره قوله عز و جل: إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ لِیَصُدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ. ,

یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ، بتوحیده، وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ، بتصدیقه، وَ لا تُبْطِلُوا أَعْمالَکُمْ، بالشک و النفاق. ,

قال الکلبی: لا تُبْطِلُوا أَعْمالَکُمْ بالریاء و السمعة و قال الحسن: لا تبطلوا اعمالکم، بالمعاصی و الکبائر. و قال ابو العالیة کان اصحاب رسول اللَّه (ص) یرون انه لا یضر مع الاخلاص بقول لا اله الا اللَّه ذنب کما لا ینفع مع الشرک عمل فخافوا الکبائر بعده ان تحبط الاعمال قال اللَّه تعالی: لا تُبْطِلُوا أَعْمالَکُمْ، فان الشر یبطل الخیر و الخیر یبطل الشر و ملاک العمل خواتمه و قیل: معناه لا ترجعوا بعد الایمان کفارا و لا بعد الطاعة عصاة. و قال مقاتل: معناه لا تمنوا علی رسول اللَّه بالاسلام، نزلت فی بنی اسد ابن خزیمة کانوا یمنّون علی رسول اللَّه اذ اسلموا. ,

إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ ثُمَّ ماتُوا وَ هُمْ کُفَّارٌ فَلَنْ یَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ نزلت فی اصحاب القلیب و حکمها عام و قال مقاتل: نزلت فی رجل سأل النبی (ص) عن والده و قال انه کان محسنا فی کفره فقال (ص) هو فی النار فولی الرجل و هو یبکی فدعاه فقال (ص) والدک و والدی و والد ابراهیم فی النار، فنزلت هذه الایة. ,

فَلا تَهِنُوا وَ تَدْعُوا إِلَی السَّلْمِ، یعنی و لا تدعوا، فاکتفی بالاولی من الآخرة ای لا تضعفوا و لا تدعوا الکفار الی الصلح ابتداء، منع اللَّه المسلمین ان یدعوا الکفار الی الصلح و امرهم بحربهم حتی یسلموا، السلم و السلام لغتان و قیل السلام من الاسلام کالنبات من الانبات و العطاء من الاعطاء، وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ، ای انتم الغالبون علیهم. قال الکلبی آخر الامر لکم و ان غلبوکم فی بعض الاوقات و قیل کان رسول اللَّه (ص) اتّقی العدو یوم احد فلجاء الی الشعب فنزلت هذه الایة، وَ اللَّهُ مَعَکُمْ، بالعون و النصرة، وَ لَنْ یَتِرَکُمْ أَعْمالَکُمْ ای لن ینقصکم شیئا من ثواب اعمالکم یقال وتره یتره وترا و ترة اذا نقص حقه و منه سمی الوتر لانها نقصت من الشفع ثم حضّ علی طلب الآخرة. فقال: إِنَّمَا الْحَیاةُ الدُّنْیا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ ای باطل و غرور ینقطعان فی اسرع مدة، وَ إِنْ تُؤْمِنُوا، باللّه و رسوله، وَ تَتَّقُوا، الشرک و المعاصی، یُؤْتِکُمْ أُجُورَکُمْ، ای جزاء اعمالکم فی الآخرة، تم الکلام، ثم قال: وَ لا یَسْئَلْکُمْ أَمْوالَکُمْ یعنی لا یسئلکم اللَّه و رسوله اموالکم کلها فی الصدقات انما یسئلکم العشر و ربع العشر فطیبوا بها نفسا و الی هذا القول ذهب ابن عیینة، یدل علیه سیاق الایة. ,

إِنْ یَسْئَلْکُمُوها فَیُحْفِکُمْ، ای یجهدکم و یلحف علیکم بمسئلة جمیعها، تَبْخَلُوا بها فلا تعطوها، وَ یُخْرِجْ أَضْغانَکُمْ، بغضکم و عداوتکم، ای یبعث ذلک منکم حقدا یظهر و لا یخفی و قیل یصیر سببا للاضغان لان المؤمنین لم یکن فی قلوبهم اضغان. قال قتاده: علم اللَّه عز و جل ان ابن آدم ینقم ممن یرید ماله و نظیر هذه الایة قوله: وَ لَوْ أَنَّا کَتَبْنا عَلَیْهِمْ أَنِ اقْتُلُوا أَنْفُسَکُمْ... الایة و الاحفاء و الالحاح و الالحاف واحد و هو المبالغة فی المسئلة و قیل معنی قوله: لا یَسْئَلْکُمْ أَمْوالَکُمْ ای لا یسئلکم اموالکم لنفسه سبحانه و قیل لا یسئلکم اموالکم انما ذلک ماله و هو المنعم باعطائه کقوله: وَ آتُوهُمْ مِنْ مالِ اللَّهِ الَّذِی آتاکُمْ. ,

قوله: ها أَنْتُمْ هؤُلاءِ تُدْعَوْنَ لِتُنْفِقُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ یعنی اخراج ما فرض اللَّه علیکم، فَمِنْکُمْ مَنْ یَبْخَلُ معناه کیف یأمرکم باخراج جمیع اموالکم و قد دعاکم الی انفاق البعض فی سبیل اللَّه فمنکم من یبخل فلا ینفق و قیل فَمِنْکُمْ مَنْ یَبْخَلُ، بما فرض علیه من الزکاة. وَ مَنْ یَبْخَلْ فَإِنَّما یَبْخَلُ عَنْ نَفْسِهِ، عن بمعنی علی ای یبخل علی نفسه بالجزاء و الثواب، و قیل انما یبخل عن نفسه یعنی عن بخل نفسه لانّ نفسه لو کانت جوادا لم یبخل بالنفقه فی سبیل اللَّه و قیل یبخل عن داعی نفسه لا عن داعی ربه، وَ اللَّهُ الْغَنِیُّ، ای الغنی عن انفاقکم لا حاجة به الی مالکم، وَ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ، الیه و الی ما عنده من الخیر، وَ إِنْ تَتَوَلَّوْا یَسْتَبْدِلْ قَوْماً غَیْرَکُمْ الخطاب لقریش، و البدل الانصار هذا کقوله: فَإِنْ یَکْفُرْ بِها هؤُلاءِ فَقَدْ وَکَّلْنا بِها قَوْماً... الایة و قیل الخطاب للعرب و البدل العجم. ,

روی ابو هریرة قال: تلا رسول اللَّه (ص) هذه الایة: وَ إِنْ تَتَوَلَّوْا یَسْتَبْدِلْ قَوْماً غَیْرَکُمْ ثُمَّ لا یَکُونُوا أَمْثالَکُمْ. قالوا یا رسول اللَّه من هؤلاء الذین ان تولّینا استبدلوا بنا ثم لا یکونوا امثالنا فضرب یده علی منکب سلمان الفارسی و قال هذا و قومه، و لو کان الدین معلّقا بالثریا لناله رجال من فارس. ,

قال الکلبی: شرط الاستبدال بهم بشرط تولیهم، ثم لم یتولوا فلم یستبدل بهم. و قیل تهدّد ثم مدح، فقال: ثُمَّ لا یَکُونُوا أَمْثالَکُمْ. و عن ابن عمر قال قال رسول اللَّه (ص): للَّه عز و جل خیرتان من خلقه فی ارضه قریش خیرة اللَّه من العرب و فارس خیرة اللَّه من العجم. ,