ای گشایندهٔ از امیرخسرو دهلوی دیوان اشعار 1

1 ای گشایندهٔ خزاین جود نقش پیوند کارگاه وجود

2 همه هستی ز ملک تا ملکوت یک رقم زان جریدهٔ جبروت

3 هست بی نیست آشکار و نهفت توئی و جز ترا نشاید گفت

4 ای به صد لطف کارسازنده بنده را از کرم نوازنده

5 آمدم بر در تو بی‌خودوار با خودم دار بی خودم مگذار

6 به کرم رخت خواجگیم بسوز بنده‌ام خوان و بندگی آموز

7 دور کن باد خسروی ز سرم پر کن از خاک بندگی بصرم

8 آن چنان ره به خویش کن بازم کز تو با دیگری نپردازم

9 سخن آن به که بعد حمد خدای بود از نعت خواجهٔ دو سرای

10 بهترین نقطهٔ رسل بشمار آسمان دایره است او پرگار

11 چار یارش بچار سوی یقین چهار رکن و چهار صفهٔ دین

12 آن بزرگان که همنشین ویند روشن از پرتو یقین ویند

13 گویم افسانه‌های طبع فزای از لب لعبت فسانه سرای

14 هر فسانه صراحیئی ز شراب دور مستی و بلک داروی خواب

15 هر یکی را بهشت نام کنم حور و کوثر درو تمام کنم

16 پس نویسم به کلک مشک سرشت نام این هشت خانه هشت بهشت

17 تا کسی کاندرو گذر یابد بی قیامت بهشت دریابد

18 گنج پیمای این خزینهٔ پر از خزینه چنین گشاید در

19 کافتاب جمال بهرامی چو شد از نور در جهان نامی

20 پدرش رخت زندگانی بست او به جای پدر به تخت نشست

21 هر کرا دید در خود پیشی داد با شغل دولتش خویشی

22 کاردارش نشد به روی زمین جز خردمند و راستکار و امین

23 عهدهٔ ملک چو بر ایشان بست خود بفارغدلی به باده نشست

24 عیش می کرد و کام دل می راند باده می خورد و گنج می افشاند

25 جستی از مطربان چابک دست آنچه بی می توان شد از وی مست

26 حاضر خدمتش غلامی چند گشته همتاش در کمان و کمند

27 خاص‌تر ز آن همه کنیزی بود افتی در ته سپهر کبود

28 بس که کردی بهر دلی آرام به دلارا میش برآمده نام

29 قامتی در خوشی چو عمر دراز هوس انگیزتر ز عشق مجاز

30 بر چو نارنج نو به شاخ درخت سخت رسته ز صحبت دل سخت

31 چو به دنبال چشم کرده نگاه برده صد ره رونده را از راه

32 نیم دزدیده خنده زیر لبش کرده تعلیم دزدی عجبش

33 سختی تلخ در لبی چو نبات مرگ را داده چاشنی ز حیات

34 گیسوی پیچ پیچش از سرناز داده بر دست فتنه رشته دراز

35 تنی از نازکی درونه فریب پای تا سر همه لطافت و زیب

36 در تماشاش روز و شب بهرام همچو جمشید در نظارهٔ جام

37 ره سوی صیدگاه بی گاهش آهوی شیر گیر همراهش

38 داشت میلی تمام در نخچیر گور صد شیر کنده بود به تیر

39 رغبتش جز به صید گور نبود با دگر وحشیانش زور نبود

40 گور چندان فکندی از سر شور که شدی پشته‌ها چون گنبد گور

41 با مدادان که این غزالهٔ نور مشک شب را نهفت در کافور

42 شاه بهرام هم به عادت خویش توسنان شکار جست به پیش

43 اشقر خاص زیر ران آورد لرزه در باد مهرگان آورد

44 نازنین را به همرکیبی خویش کرد همراه ناشکیبی خویش

45 شاه بهرام و ترک بهرامی کرده صیدش بصد دلارامی

46 هر دو پویه زنان به راه شدند صید جویان به صیدگاه شدند

47 زین میان ناگه از کرانهٔ دشت آهوئی چند پیش شاه گذشت

48 گفت با شه غزال شیر انداز کاهو آمد به سوی شیر فراز

49 هر یکی را ز تو چنان جویم کانچنان افگنی که من گویم

50 ناوکی زن بر آهوی ساده که شود ماده نر نرش ماده

51 شاه دریافت خورده دانی او تاخت مرکب به هم عنانی او

52 به خدنگی دو شاخ از آهوی نر برد زانگونه کو نداشت خبر

53 ضربه فرق او از انسان راند که ازو تا به ماده فرق نماند

54 کار نر چو به مادگی پرداخت سوی ماده که نر کند در تاخت

55 دو یک انداز را بهم پیوست بس بر آهو روانه کرد ز شست

56 هر دو در سر چنان نشاندش غرق که دو شاخ پدید کرد ز فرق

57 زان دو شرط هنر که در خورد کرد کرد نر ماده ماده را نر کرد

58 کرد چون خواهش صنم همه راست از وی انصاف آن هنر درخواست

59 پاسخش داد ماه نوش لبان کی کمال تو عقده بند زبان

60 این هنر قدت خداوندی جادویی بود نی هنرمندی

61 لیک از انجا که راست اندیش است دستها را ز دستها پیشی است

62 بین که تا نفگی ز بینش پیش بینش خویش را به بینش خویش

63 کانج ازین گرده‌هات نغز نمود نیز ازین نغز تر تواند بود

64 شاه را طیره کرد گفتارش زعفران گشت رنگ گلنارش

65 گفت کای در خور جفا بدی این چه گستاخیست و بی خردی

66 من که کارم همه نمونه بود دیگری به ز من چگونه بود

67 این سخن گفت و پی به کین افشرد او فگندش زین و مرکب برد

68 ماند بی خویشتن صنم تا دیر تشنه و غرق آب و از جان سیر

69 بس به صد خستگی ز جا برخاست راه صحرا گرفت و می شد راست

70 از کف پای خارهای چو تیر می گذشتش چو سوزنی ز حریر

71 پا که از برگ گل فکار شود چون شود چون به زیر خار شود

72 کس نه همراه و رهنماش مگر سایه در زیر و آفتاب ز بر

73 می‌نمود اندران پریشانی گفته و کرده را پشیمانی

74 قدری چو برین نمط بشتافت گذر اندر سواد دیهی یافت

75 آن دهی بود بر کرانهٔ دشت کادمی هیچ از آن طرف نگذشت

76 آمد آن مه دران خرابه شتاب همچو مهتاب کوفتد به خراب

77 در شد اندر تریچ دهقانی در سفال شکسته ریحانی

78 بود دهقان جوانی آزاده هم هنرمند و هم ملک زاده

79 طرفه بر بط زنی گزیده سرود دست چون ابر و برق بر سر رود

80 باز دانسته پرده‌ها را راز مضحک و مبکی و منوم ساز

81 چون نگه کرد سرو سیمین را روی گل رنگ و زلف مشکین را

82 ماند حیران که این چه جانور است وندرین دشتش از کجا گذر است

83 این پری از کجا پرید اینجا ور پری نیست چون رسید اینجا

84 گفت کای چشم بد ز روی تو دور کیستی تو بدین لطافت و نور

85 ملکی با پری و یا مردم خبری ده که با خبر گردم

86 صنم تن گدل ز تنگ دلی داد بیرون دمی به صد خجلی

87 گفت یک یک ز جان بی آرام قصهٔ خویش و غصهٔ بهرام

88 گفت ز آنجا که کارنامهٔ تست شرف ما به بارنامهٔ تست

89 چون تو شایسته خداوندی من پذیرفتمت به فرزندی

90 گر قناعت کین به خشک و تری حاضر خدمتم به ماحضری

91 خواجه زان اختر فلک مایه بر زمین بوسه داد چون سایه

92 از هنرها که بود حاصل او از دل خویش ریخت در دل او

93 کرد استاد در همه جای خاصه در پرده بریشم ونای

94 چند گه جادوئی شد اندر ساز که بکشتی و زنده کردی باز

95 این خبر شهره گشت در آفاق کز جهان جادوئی برامد طاق

96 کاهو از دشت سوی خود خواند کشد و باز زنده گرداند

97 گفت و گویی بهر کران افتاد غلغلی در همه جهان افتاد

98 از پژوهندگان در گاهی یافت دارای دولت آگاهی

99 زان هوسها که بود در بهرام زین خبر در دلش نماند آرام

100 بامدادان عنان به صحرا داد سرو را باد و باد را پا داد

101 چون تمنای آن تماشا داشت رفت جائی که آن تمنا داشت

102 گفت بهرام کارزو داریم که هنرهات پیش چشم آریم

103 نازنین را که آن همه رم و رام بود بهر شکنجهٔ بهرام

104 زان تمنای شه که در خور یافت جای جولان خویشتن دریافت

105 گشت همراه شیر گیری شاه نازند راه آوان زان راه

106 چو زد آهو بسی و گور انداخت لحن آهو نواز را بنواخت

107 آهوان رمیده با دل ریش پای کوبان درامدند ز پیش

108 چو سوی خویش خواندشان به سرود پرده خواب راست کرد به رود

109 در زمان کان نفس فرو بردند همه خفتند گوئیا مردند

110 چون دمی دیده‌ها بهم بستند ساخت آن جسته را که برجستند

111 زان نمونه که شرح نتوان داد زنده را کشت و کشته را جان داد

112 دید شه نیز سحرمندی او بست چشمش ز چشم بندی او

113 لیکن آورد همچو طراران بر گهر طعنهٔ خریداران

114 کاین چنین‌ها بسی است اندر دهر هر کسی دارد از طلسمی بهر

115 کاردانی به کشوری نبود که ازو کار دانتری نبود

116 در شکر خنده شد بت شیرین گفت آری از ان ما همه این

117 زیرکان در هنر بوند تمام لیک بهتر زمانه از بهرام

118 شاه آواز آشنا بشناخت ناوکش را نشانهٔ جان ساخت

119 داد منزل به جان مشتاقش در برآورد چون به غلطاقش

120 زد ز عذر گناه خود نفسی عذرهای گذشته خواست بسی

121 بس به صد شادی و دلارامی باز بردش به تخت بهرامی

122 دل کزان پیش مهربان بودش پیش از ان شد که پیش از ان بودش

123 شاه فرمود کان دو صورت حال آید اندر نمونهٔ تمثال

124 نقش بندان بخانهٔ تصویر در خور نق نگاشته و سریر

125 پور منذر که بود نعمان نام در سبق هم جریدهٔ بهرام

126 شه ز بس دانش و معانی اور وز بزرگی و کاردانی او

127 در همه ملک اشارتش داده دستگاه و زارتش داده

128 چون ز صحرا نوردی بهرام مصلحت را گسسته دید عنان

129 جست دانای کار مردی چند تجربت یافته ز چرخ بلند

130 دادشان یادگارهای گران در خور پیشگاه تاجوران

131 کاورند از برای خلوت بخت هفت دختر ز هفت صاحب تخت

132 رهروان بعد هفت ماه خرام آوریدند هفت ماه تمام

133 چون قوی شد بنای پردهٔ راز کرد نعمان بنای دیگر ساز

134 بر لب جوی مرغزاری جست کز بهشتش نمونه بود درست

135 خواند معمار کاردان را پیش باز گفتش خیال خاطر خویش

136 از زمین تا فراز گنبد مهر هفت گنبد برآوری چو سپهر

137 بود بنای کاردان مردی کز زمین آسمان بنا کردی

138 شیده نامی که هر چه پیدا کرد خلق را زان نمونه شیدا کرد

139 هفت گنبد چو رنگ و بوی گرفت جا در و هفت ماه روی گرفت

140 هر یکی هم به رنگ مسکن خویش جامه را رنگ داده بر تن خویش

141 چون شد اسباب هفت خانه تمام باز گفتند قصه با بهرام

142 کانچه نعمان کاردان آراست زاد می زادگان نیاید راست

143 شاه کاین مژدهٔ نشاط شنود میل طبعش عنان ز دست ربود

144 چون رسید اندران خجسته سواد گشت بر لاله کرد و بر شمشاد

145 بوی گلهاش مغز پرور گشت مغزش از بوی گل معطر گشت

146 بیشتر شد به بوستان فراخ میوه بر میوه دید شاخ به شاخ

147 چون درامد به کار خانه نو دید هر سو نگار خانه نو

148 جنتی بر ز جور زیبا دید جان ز نظاره ناشکیبا دید

149 مجلسی یافت پر ز نعمت و کام با حریفان نو نوشت به جام

150 آن چنان شد به روی خوبان شاد کش ز عیش گذشته نامد یاد

151 خواند نعمان کاردان را پیش بخششی کردش از نهایت بیش

152 آفرین گفت بر چنان رائی که بر آراست آن چنان جائی

153 روز شنبه که باد مشک انگیز شد به دامان صبح غالیه بیز

154 شه به گنبد سرای مشکین شد خانه زو همچو نافه چین شد

155 ماه هند و نژاد رومی چهر خاست از خوابگاه ناز به مهر

156 کرد چون ساقیان برعنائی نقل ریزی و مجلس آرائی

157 ز اول بامداد تا گه شام عشرت و عیش بود و باده و جام

158 شه ز مستی نمود رغبت خواب هم ز گل مست بود و هم ز شراب

159 جانش از ذوق بوسه مفتون بود مستی نقلش از می افزون بود

160 زان پری پیکر بهشتی وش خواست کافسانهٔ سراید خوش

161 گفت وقتی به روزگار نخست بود شاهی به شهر یاری چست

162 در سر اندیب پایه تختش قدم آدم افسر بختش

163 هوسی بودش از دل افروزی در چه کار دانش آموزی

164 داشت پیوسته چون نکو رایان میل با زیرکان دانایان

165 سه پسر داشت هوشمند و جوان هم توانگر به علم و هم بتوان

166 خواند روزی نهانی از اغیار هر یکی را جدا به پرسش کار

167 گفت اول به اولین فرزند که مرا شد بنفشه سرو بلند

168 قرعه بر تست پادشاهی را رونق ماه تا به ماهی را

169 آن بنا نو کنی به داد و به جود که جهان خوش بود خدا خشنود

170 ناتوان را برفق پیش آئی با توانا کنی توانائی

171 به شبانی رمه نگهداری گوسپند ان به گرگ نگذاری

172 پور دانا به خاک سود کلاه گفت جاوید باد دولت شاه

173 تا توئی ملک بر کسی نه سزاست بی تو خود زیستن ز بهر چراست

174 مور با آنکه در سریر شود کی سلیمان تخت گیر شود

175 شه دران آزمایش کارش چون پسنیده دید گفتارش

176 در دلش صد هزار تحسین خواند واشکارش به خشم بیرون راند

177 خواند فرزند دومین را پیش خاص کردش به آزمایش خویش

178 با فسونگر زبان به افسون داد ماجرای گذشته بیرون داد

179 پسر زیرک از خردمندی کرد پرسنده را زبان بندی

180 گفت ما را به جان و بینائی کردنی شد هر آنچه فرمائی

181 لیک پیشت حدیث تاج و سریر عیب باشد ز بنده عیب مگیر

182 دیرمان تو که تا توئی بر جای دیگری کی نهد به مسند پای

183 وان زمان کاین زمانه گذران با تو نیز آن کند که با دگران

184 مهتری هست آخر از من خرد بار سر جز به دوش نتوان برد

185 شاه زو هم گره در ابرو کرد وز حضور خودش به یک سو کرد

186 روی در خرد کاردان آورد خرده‌ای باز در میان آورد

187 داد پاسخ جوان کارشناس که ز طفلان نکو نیاید پاس

188 شاه چون دید کان سه گوهر پاک می‌شناسند گوهر از خاشاک

189 شادمان شد ز بخت فرخ خویش سود بر خاک بندگی رخ خویش

190 لیکن از پیش بینی و پی غور با جگر گوشگان شد اندر شور

191 داد فرمان که هر سه بدر منیر پیش گیرنده ره ز پیش سریر

192 تا حد ملک شهریار بود هر که ماند گناهکار بود

193 زین سخن هر سه تن ز جای شدند توشه بستند و ره گرای شدند

194 ره نوشتند بی شکیب و سکون تا شدند از دیارشان بیرون

195 در رسیدند تا به اقلیمی که از آن بود ملکشان نیمی

196 روزی از گردش ستاره و ماه می نوشتند سوی شهری راه

197 تا که از پیش زنگی چون قیر تک زنان سویشان گذشت چو نیر

198 گفت کای رهروان زیبا روی شتری دید کس روان زین سوی

199 زان سه برنا یکی زبان بگشاد نقش نادیده را روان بگشاد

200 گفت کان گمشده که رفت از دست یک طرف کور هست گفتا هست

201 دومین باز کرد لب خندان گفت او را کمست یک دندان

202 سومین هوشمند با تمیز گفت یک پای لنگ دارد نیز

203 گفت چون راست شد نشانی او بایدم ره به هم عنانی او

204 باز گفتند هر یکیش جواب که همین راه گیر و رو بشتاب

205 مرد پوینده راه پیش گرفت رفت و دنبال کار خویش گرفت

206 آن جوانان براه گام به گام می نمودند نرم نرم خرام

207 تا زمانیکه گرم گشت سپهر موج آتش فشاند چشمه مهر

208 زیر عالی درخت انبه شاخ کش دو پرتاب بود سایه فراخ

209 در رسیدند رنجدیده ز راه میل کردن سوی آب و گیاه

210 چشمه دیدند دست و پا شستند بر گل و سبزه خوابگه جستند

211 چون ز یاد خوش درونه نواز نرگس مستشان شد اندر ناز

212 ساربان باز در رسید چو باد با زبانی چو خنجر پولاد

213 گفت این سوی تا بیک فرسنگ پایم از تاختن نداشت درنگ

214 دیده گردی از آن رمیده ندید گرد چه بود که آفریده ندید

215 گفت ازیشان یکی که بشنو گفت هر چه دیدیم چون توانش نهفت

216 هست بارش دو سوی رویاروی روغن این سوی و انگبین آن سوی

217 دومین کرد روی کار بر او هست گفتا زنی سوار بر او

218 سومین گفت زن گرانبار است وز گرانیش کار دشوارست

219 ساربان زانهمه نشان درست گرد شک را ز پیش خاطر شست

220 آگهی چون نداشت از فن شان چنگ در زد سبک بدامنشان

221 زان نفیر و فغان کزو برخاست گرد گشتند خلق از چپ و راست

222 تا نهایت بران قرار افتاد که بباید شدن چو کار افتاد

223 ملک عهد را خبر کردن راه انصاف را نظر کردن

224 ساربان ماجرای حال که بود وانهمه پاسخ و سوال که بود

225 گفت اول دعای دولت شاه که بمان تا بود سپید و سیاه

226 ماسه بر نامسافریم و غریب در تک و پویه زاری و خورد نصیب

227 می‌بریدیم ره ز گرش دهر نارسیدیم بر در این شهر

228 او شتر جست و ما به لابه و لاغ تازه کردیم نقش او را داغ

229 شد ملک گرم از این حکایت و گفت کانچه پیداست چون توانش نهفت

230 برده را بازده بهانه مکن خویشتن را به بد نشانه مکن

231 این سخن گفت و چون ستمکاران بندشان کرد چون گنهکاران

232 آن جوانان نغز با فرهنگ سوی زندان شدند با دل تنگ

233 شتر یاوه گشته با همه ساز بر در ساربان رسید فراز

234 مردی آمد که در فلان کهسار بر درختیش مانده بود مهار

235 من بران سو شدم بخار کشی دیدم و کردمش مهار کشی

236 زن که بالاش بود گفت نشان تا من آوردمش بر تو کشان

237 ساربان دادش آنچه واجب بود بس به سوی ملک روان شد زود

238 گفت باشد که من ز دولت شاه یافتم هر چه یاوه و گشت ز راه

239 شتر و هر چه بود بار بر او وان عروسی که بد سوار براو

240 شه نظر سوی عدل فرماید بندیان را ز بند بگشاید

241 شه ز آزار به گناهی چند از جگر بر کشید آهی چند

242 خواندشان با هزار خجلت و شرم نرم دل کردشان به پرسش نرم

243 وانگهی دادشان ز بند خلاص خلعتی داد هر یکی را خاص

244 پس بپرسیدشان که قصه خویش باز پاید نمودن از کم و بیش

245 کانچه مردم ندید پیکر او چون نشانی دهد ز جوهر او

246 ماجرا گرد رست باشد و راست خواسته بی کران دهم بی خواست

247 ور کم و بیش در میان آید سر شمشیر در زبان آید

248 پس یکی زان سه تن زبان بگشاد گفت بادی همیشه خرم و شاد

249 من که کوریش را نشان گفتم بینشم ره نمود زان گفتم

250 همه یک سوی دیدم اندر راه خوردنش از درخت و خاره گیاه

251 دومین گفت کز ره فرهنگ من بیک پای ازانش گفتم لنگ

252 کانچنان دیدمش براه نشان که به یک پای رفته بود کشان

253 برگ و شاخی که خورد کرده او دیدم افتاده نمی خورد او

254 هر چه ناخورده می نمود در او برگ یک یک درست بود در او

255 شاه گفتا که آن سه چیز نخست هر چه گفتید راست بود و درست

256 سه دیگر بدانش و تمیز روشن وراست گفت باید نیز

257 بازیکتن زبان راز گشاد وانچه درپرده بود باز گشاد

258 گفت کاول دمی که از من رفت ماجرا ز انگبین و روغن رفت

259 وان چنان بد که در خس و خاشاک دیدم آلایشی چکیده به خاک

260 مگس افکنده بود یک سو شور سوی دیگر قطار لشکر مور

261 هر چه در وی دوید مور به جهد حکم کردم که روغن است نه شهد

262 وانچه سویش مگس نمود هجوم به فراست شد انگبین معلوم

263 آن چنان دیدمش که گشت یقین اثر زانو شتر به زمین

264 گشت پیدا ز پهلوی زانو نقش نعلین‌های کدبانو

265 گفت سوم که رای من بنهفت زان سبب حامل و گرانش گفت

266 کاندران جای کان جمازه نشین بر جمازه سوار شد ز زمین

267 گفتم این حامل گرانبار است کزمین خاستنش دشوار است

268 شاه کز هر سه تن شنید جواب بنده شد زان فراستی به صواب

269 هر یکی را به صد نوا و نواخت ساخت برگی چنان که باید ساخت

270 زان نمو دارد ور بینی‌شان کرد رغبت به همنشینی‌شان

271 منزلی دادشان درون سرای تا بود نزدشان به خلوت جای

272 دل چو گشتیش فارغ از همه کار تازه کردی نشاط را بازار

273 با حریفان تو و به تنهائی باده خوردی به مجلس آرائی

274 گوش کردی دم نهانی شان بهره جستی ز کاردانی‌شان

275 آنگهی گفت جمله را خندان کافرین بر شما خردمندان

276 با شما دوستان با تمیز یافتم بهره‌مندی از همه چیز

277 با شما عیش موجب هنر است هر چه پیش است سود بیشتر است

278 لیک گردندهٔ جهان پیمای نتوان بند کرد در یک جای

279 ازین نمط خواست عذرها بسیار بس بهر یک سپرد صد دینار

280 هر سه از بخت شادمانهٔ خویش ره گرفتند سوی خانه خویش ...