۵۱- سورة الذاریات در کشف الاسرار و عدة الابرار رشیدالدین میبدی
این سوره هزار و دویست و هشتاد و هفت حرف است، سیصد و شصت کلمت و شصت آیت، جمله بمکه فرو آمد باجماع مفسّران و در این سورة دو آیت منسوخ است، یکی: فَتَوَلَّ عَنْهُمْ فَما أَنْتَ بِمَلُومٍ منسوخ است باین آیت که بوی متصل است: وَ ذَکِّرْ فَإِنَّ الذِّکْری تَنْفَعُ الْمُؤْمِنِینَ. ,
آیت دوم: وَ فِی أَمْوالِهِمْ حَقٌّ لِلسَّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ، منسوخ است بآیت زکاة. و در بیان فضیلت سورة ابیّ بن کعب گفت: قال رسول اللَّه (ص) من قرأ سورة، و الذاریات ذروا أعطی من الاجر عشر حسنات بعدد کل ریح هبّت و جرت فی الدنیا. ,
قوله: وَ الذَّارِیاتِ ذَرْواً یعنی الریاح التی تذروا التراب ذروا کقوله: تعالی تَذْرُوهُ الرِّیاحُ، تقول ذروت الشی‌ء ذروا اذا اطرته فی الهواء و اذریت الشی‌ء اذراء اذا نثرته بالارض و قوله: ذَرْواً، مصدر افاد المبالغة فی الکثرة و قیل ذروا مفعول و المراد به المذروّ. ,
فَالْحامِلاتِ وِقْراً یعنی السحاب تحمل ثقلا من الماء کقوله: السَّحابَ الثِّقالَ و قوله: سَحاباً ثِقالًا. ,
قوله: وَ مِنْ کُلِّ شَیْ‌ءٍ خَلَقْنا زَوْجَیْنِ، من الحیوان الذکر و الانثی، الذکر زوج و الانثی زوج و من الجماد نوعین مختلفین کالسماء و الارض و الشمس و القمر و اللیل و النهار و البر و البحر و السهل و الجواب و الشتاء و الصیف و النور و الظلمة و الایمان و الکفر و السعادة و الشقاوة و الحق و الباطل و الحلو و المرّ و قیل التلقیح للنخیل و التسمید للزرع و لکل ضرب من النبات تدبیر یقوم مقام التزویج الذی بین الحیوان لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ فتعلمون انّ اللَّه فرد وتر لیس کمثله شی‌ء فَفِرُّوا إِلَی اللَّهِ، القول هاهنا مضمر تأویله فقل: فَفِرُّوا إِلَی اللَّهِ ای فاهربوا من عذاب اللَّه الی ثوابه بالایمان و الطاعة و مجانبة العصیان. و قال ابن عباس: فرّوا منه الیه و اعملوا بطاعته. و قیل فرّوا من الجهل الی العلم و من طاعة الشیطان الی طاعة الرحمن، إِنِّی لَکُمْ مِنْهُ نَذِیرٌ مُبِینٌ، مِنْهُ، ای من العذاب، نَذِیرٌ مُبِینٌ و یحتمل انّ قوله منه صلة لنذیر ای انّی لکم نذیر من عند اللَّه و قیل فی الایة تقدیم و تأخیر تقدیره: «ففروا الی اللَّه منه، انی لکم نذیر مبین». ,
وَ لا تَجْعَلُوا مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ إِنِّی لَکُمْ مِنْهُ نَذِیرٌ مُبِینٌ التکرار علی تأکید التوبیخ و هو ابلغ فی الوعید و قیل الاول متصل بالمعصیة و الثانی بالشرک و اذا اختلفا لا یکون تکرارا، کَذلِکَ، ای کما کذّبک قومک و قالوا ساحر او مجنون، کَذلِکَ ما أَتَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ مِنْ رَسُولٍ إِلَّا قالُوا ساحِرٌ أَوْ مَجْنُونٌ قال اللَّه تعالی: أَ تَواصَوْا بِهِ، الالف للتوبیخ و المعنی اوصی اولهم آخرهم و اوصی بعضهم بعضا بالتکذیب و تواطئوا علیهم، بَلْ هُمْ قَوْمٌ طاغُونَ ای متجاوزون الحد فی العصیان ای لم یتواصوا و لکن اتّفقوا فیما اوجب ذلک و هو الطغیان. ,
فَتَوَلَّ عَنْهُمْ منسوخ بآیة السیف و قیل منسوخ بالاقبال علیهم بالموعظة، و هو قوله: بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ، و معنی الایة: «فاعرض عنهم فما انت بملوم» فقد ادّیت الرسالة و ما قصّرت فیما امرت. قال المفسّرون لمّا نزلت هذه الایة حزن رسول اللَّه (ص) و اشتدّ ذلک علی اصحابه و ظنّوا انّ الوحی قد انقطع و انّ العذاب قد حضر اذ امر النبی (ص) ان یتولّی عنهم فانزل اللَّه عز و جل: وَ ذَکِّرْ فَإِنَّ الذِّکْری تَنْفَعُ الْمُؤْمِنِینَ فطابت انفسهم. قال مقاتل: ای عظ بالقرآن کفّار مکة، فانّ الذکری تنفع من فی علم اللَّه ان یؤمن منهم، و قال الکلبی: عظ بالقرآن من آمن من قومک فان الذکری تنفعهم. ,
وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ لیست هذا الکلام بکلمة الارادة لو اراد اللَّه من خلقه کلّهم و شاء منهم توحیده لوحّدوه، انّما تأویل الحرف اعنی اللام لآمرهم ان یعبدونی و ادعوهم الی عبادتی. ثم امرهم بالعبادة و دعاهم الیها فقال تعالی: یا أَیُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّکُمُ و قال تعالی: وَ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ لا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً ثم خصّ الانبیاء من الخلق. فقال تعالی: وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ إِلَّا نُوحِی إِلَیْهِ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا أَنَا فَاعْبُدُونِ ثم خصّ المصطفی محمدا (ص) من بین الانبیاء فقال: بَلِ اللَّهَ فَاعْبُدْ وَ کُنْ مِنَ الشَّاکِرِینَ. و هذا ,
قوله: وَ مِنْ کُلِّ شَیْ‌ءٍ خَلَقْنا زَوْجَیْنِ در ضمن این آیت اثبات فردانیّت و وحدانیّت خداوند است جلّ جلاله و تقدّست اسماؤه و تعالت صفاته. ,
هر چه آفرید از محدثات و مکوّنات همه جفت آفرید قرین یکدیگر یا ضدّ یکدیگر چنانک نرینه و مادینه، روز و شب، نور و ظلمت، آسمان و زمین، و برّ و بحر، شمس و قمر، جن و انس، طاعت و معصیت، سعادت و شقاوت، هدی و ضلالت، عزّ و ذلّ، قدرت و عجز، قوّة و ضعف، علم و جهل، زندگی و مردگی. ,
صفات خلق چنین آفرید، جفت یکدیگر آفرید و یا ضد آفرید تا بصفات آفریدگار نماند و وحدانیت و فردانیت او بر خلق ظاهر گردد، که عزّش بی‌ذلّ است و قدرت بی عجز و قوت بی‌ضعف و علم بی‌جهل و حیاة بی‌موت و فرح بی‌غم و بقاء بی‌فنا. ,
خدای یگانه یکتا یگانه در ذات و صفات، یکتا در سزا، از همه کس منزّه و از همه چیز جدا، لیس کمثله شی‌ء، چو او کس نیست و او را مثل و مانند نیست. ,
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ «بسم اللَّه»، اخبار عن قدرته و عزّته بنعت الجلال، «الرحمن الرحیم» اخبار عن رأفته و رحمته بوصف الجمال، فبقدرته وجد من وجد من مراده و برأفته وجد من وجد من عباده. بسم اللَّه اخبار است از عزت و قدرت ذو الجلال. الرحمن الرحیم اشارت است بنعت رأفت و لطف جمال بر کمال. ,
جمال الوهیّت صد هزار جان طالبان بسوخت. جمال صمدیّت صد هزار جان عاشقان بیفروخت. قومی در قهر جلال از بیم قطیعت میسوزند. قومی در لطف جمال بر امید وصلت میفروزند و دلهای بندگان روز و شب از تأثیر این دو صفت گاه در خوف و گاه در رجا، و از قضیّت این دو اصل گاه در قبض است و گاه در بسط. ,
بگاه قبض همه فترت بیند و هیبت، بگاه بسط همه لطف بیند و رحمت. ,
بگاه قبض صرصر قهر آید، شواهد جلال نماید، بنده بسوزد، بزارد، در خواهش آید، بگاه بسط نسیم لطف بوی وصال آرد، شواهد جمال نماید بنده بنازد، در رامش آید. ,
1 قوله تعالی: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ بنام خداوند فراخ بخشایش مهربان. فَالْحامِلاتِ وِقْراً (۲) بمیغها که بار گران می‌کشد.
2 وَ الذَّارِیاتِ، ببادها که خرمن می‌پرکند، ذَرْواً (۱) پرکندگیی. فَالْجارِیاتِ یُسْراً (۳) بکشتیها که بآسانی میرود.
فَالْمُقَسِّماتِ أَمْراً (۴) بفرشتگان که روزی می‌بخشند بفرمان. ,
إِنَّما تُوعَدُونَ لَصادِقٌ (۵) که روز رستاخیز که شما را می‌وعده دهند راست است. ,
قوله تعالی: وَ مِنْ کُلِّ شَیْ‌ءٍ خَلَقْنا زَوْجَیْنِ، و از هر چیز بیافریدیم جفتی لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ (۴۹) تا مگر دریابید و پند بپذیرید. ,
فَفِرُّوا إِلَی اللَّهِ، گریزید، إِنِّی لَکُمْ مِنْهُ نَذِیرٌ مُبِینٌ (۵۰) من شما را آگاه کننده ترساننده‌ام آشکارا. ,
وَ لا تَجْعَلُوا مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ، و با خدای، خدای دیگر انباز مکنید، إِنِّی لَکُمْ مِنْهُ نَذِیرٌ مُبِینٌ (۵۱) که من شما را آگاه کننده‌ای‌ام ترساننده آشکارا. ,
کَذلِکَ، هم چنان، ما أَتَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ مِنْ رَسُولٍ، نیامد بایشان که پیش از ایشان بودند هیچ فرستاده‌ای، إِلَّا قالُوا ساحِرٌ أَوْ مَجْنُونٌ (۵۲) مگر که گفتند جادوست و دیوانه. ,