روضهٔ هفتم (در شعر و بیان شاعران) در بهارستان جامی

عنصری - رحمه الله تعالی - مقدم شعرای عصر خود بوده است و وی را یمین الدوله محمود سبکتگین به نظر قبول ملاحظات فرموده و سخنان وی است این دو بیت در مدح: ,

2 تو آن شاهی که اندر شرق و در غرب جهود و گبر و ترسا و مسلمان

3 همی گویند در تسبیح و تهلیل که یارب عاقبت محمود گردان

واین رباعی دیگر: ,

عبدالواسع جبلی - رحمة الله علیه، وی فاضل کامل و شاعری ماهر بوده به هر دو زبان تازی و فارسی سخن گفته و اتفاق است که هیچ کس از عهده جواب قصیده مشهور وی که مطلعش این است چنانچه می باید بیرون نیامده است: ,

2 که دارد چون تو معشوقی نگار و چابک و دلبر و در مفتتح بعضی قصاید گفته:

3 در دهر نیست از تو دلفروزتر نگار در شهر نیست از تو جگر سوزتر پسر

4 تا کرده ام به لاله سیراب تو نگاه تا کرده ام به نرگس پرخواب تو نظر

شعر در عرف قدما و حکما کلامیست مؤلف از مقدمات مخیله یعنی از شأن آن باشد که در خیال سامع اندازد معانی را که موجب اقبال باشد بر چیزی یا اعراض از چیزی، خواه فی نفسه صادق باشد و خواه نی، و خواه سامع اعتقاد صدق آن داشته باشد یا نی. ,

چنان که گویند خمر لعلی است مذاب یا یاقوتی است سیال یا عسل چیزی است تلخ یا شور، قی کرده زنبور و متأخرین حکما به آن وزن و قافیه را اعتبار کرده اند فاما در عرف جمهور جز وزن و قافیه در آن معتبر نیست پس شعر کلامی باشد موزون و مقفی و تخیل و عدم تخیل و صدق و عدم صدق را در آن حقیقت اعتبار نی ولله درالشعر ما اعظم شانه و ما ارفع مکانه و لیت شعری ایة فضیلة اجل من الشعر و ای سحر اجزل من هذا السحر. ,

3 هیچ شاهد چو سخن موزون نیست سر خوبی ز خطش بیرون نیست

4 صبر ازو صعب و تسلی مشکل خاصه وقتی که پی بردن دل

خسرو دهلوی - رحمه الله تعالی - در شعر متفنن است، قصیده و غزل و مثنوی را ورزیده و همه را به کمال رسانیده، تتبع خاقانی می کند، هرچند در قصیده به وی نرسیده اما غزل را از وی گذرانیده. ,

غزلهای وی به واسطه معانی آشنا که ارباب عشق و محبت بحسب ذوق و وجدان خود آن را درمی یابند مقبول همه کس افتاده است خمسه نظامی را کسی به از وی جواب نکرده و ورای آن مثنویهای دیگر دارد همه مطبوع و مصنوع. ,

رشید وطواط - رحمه الله تعالی، وی از شعرای ماوراء النهر است در وقت خود استاد شعرا و مقدم و پیشوای آن طبقه بود، و کتاب حدایق السحر در صنایع شعر تصنیف اوست و در مخاطبه بعضی از وزرا می گوید: ,

2 تو وزیری و مدح گوی تو من دست من بی عطا روا بینی

3 تو وزارت به من گذار و مرا مدحتی گوی تا عطا بینی

و این دو رباعی نیز از زاده طبع وی است: ,

ادیب صابر ترمذی - رحمة الله علیه، وی شاعری فصیح و فاضلی لبیب بوده و اشعار وی را لطافتی کامل و ملاحتی تمام حاصل است، و افاضل به تقدم وی معترفند چنان که انوری وی را بر خود ترجیح نهاده آنجا که در قطعه ای تعداد کمالات خود می کند و در آن می گوید: ,

2 این همه بگذار با شعر مجرد آمدم چون سنایی هستم آخر گر نه همچون صابرم

و از جمله سخنان وی است این چند بیت: ,

4 ای روی تو چون خلد و لب تو چو سلسبیل بر خلد و سلسبیل تو جان و دلم سبیل

فخری جرجانی - رحمه الله تعالی - از اماثل و افاضل روزگار است میزان کمال فضل و دقت شعر وی کتاب ویس و رامین است و آن در این روزگار مهجور و نایاب، و این چند بیت از مواضع متعدد آن کتاب است: ,

2 خوش است این نکته از گیتی شناسان که باشد جنگ بر نظاره آسان

3 مرا آن طشت زرین نیست درخور که دشمن خون من بیند بدو در

4 نباشد مار را بچه بجز مار نیارد شاخ بد جز تخم بدبار

فرخی - رحمه الله تعالی - وی نیز در ایام دولت یمین الدوله بود و از فواضل انعامات وی مالی خطیر به دست آورد و عزیمت تماشای سمرقند کرد. ,

چون نزدیک آن خطه رسید قطاع طریق هرچه داشت ببردند، به سمرقند درآمد و خود را ظاهر نکرد روزی چند آنجا بود، این قطعه را بگفت و بازگشت: ,

3 همه نعیم سمرقند سر به سر دیدم نظاره کردم در باغ و راغ و وادی و دشت

4 چو بود کیسه و جیب من از درم خالی دلم ز صحن امل فرش خرمی بنوشت

رودکی - رحمه الله تعالی، وی از ماوراء لنهر است و از مادر نابینا زاده است، اما چنان ذکی و تیزفهم بوده است که در هشت سالگی قرآن را بتمام حفظ کرد و قرائت بیاموخت و شعر گفتن گرفت و به واسطه حسن صوت در مطربی افتاد و عود بیاموخت و در آن ماهر شد، و نصر بن احمد سامانی او را تربیت کرد. ,

گویند که او را دویست غلام بود و چهار صد شتر در زیر رخت و بار او می رفت. بعد از وی هیچ شاعری را این مکنت نبوده و اشعار وی، والعهدة علی الراوی، صد دفتر برآمده است، و در شرح یمینی مذکور است که اشعار وی هزار هزار و سیصد بیت بوده است، و از سخنان وی است در صفت شراب: ,

3 آن عقیقی میی که هر که بدید از عقیق گداخته نشناخت

4 هردو یک جوهرند لیک به طبع این بیفسرد و آن دگر بگداخت

سلمان ساوجی - رحمه الله تعالی، وی شاعر فصیح و سخن گزار بلیغ است در سلاست عبارات و دقت اشارات بی نظیر افتاده است در جواب استادان قصاید دارد. ,

بعضی از اصل خوبتر و بعضی فروتر و بعضی برابر و وی را معانی خاصه بسیار است و بسیاری از معانی استادان را بتخصیص کمال اسماعیل، در اشعار خود ایراد کرده، و چون آن صورت خوبتر و اسلوب مرغوبتر واقع شده محل طعن و ملامت نیست. ,

3 معنی نیک بود شاهد پاکیزه بدن که به هر چند در او جامه دگرگون پوشند

4 کسوت عار بود باز پسین خلعت او گرنه در خوبیش از بیشتر افزون پوشند