لوایح عین‌القضات همدانی

عشق را اقبالیست و ادباری، اقبال عشق مدبری طلبد روز برگشته و افتاده خواهد قعر مرادش در کشته تا صولت خود برو می‌راند و داد خود ازو می‌ستاند و گاهیش بلطف می‌خواند و گاهیش بقهر می‌راند گاه تیرباران بلا می‌کند و گاهش نشانۀ محنت و ولا می‌سازد و گاهیش بر سریر عزت می‌نشاند و گاهیش در دام محنت می‌کشد: ,

2 گه در کشدم بدام اقبال غمت گه برکشدم ز چاه ادبار دمت

3 یا این همه از کمال تسلیم سرم بادا صنما فدای خاک قدمت

اگر اقبال و ادبار عشق و اقبال عاشق است: ,

2 تا جان باشد عشق تو در جان باشد در هستی آن قوت ارکان باشد

3 وانرا که بقای او بجانان باشد او را بمدان که این بود آن باشد

عشق هرگز جمال خود بدیدۀ علم ننماید ونقد خود برو عرضه نکند زیرا که علم موجب خشیت است و عشق جمال خود بدو نمی‌نماید چنانکه گفته‌اند: ,

2 در عشق تو از ملامتم ننگی نیست باپنجۀ آن ازین سخن جنگی نیست

3 این شربت عاشقی همه محرم راست نامحرم را درین قدح رنگی نیست

علم برای آبادانی عالم است پس عالم صاحب خشیت باید اِنَّما یَخشیَ اللّهَ مِن عِبادِهِ العُلَماء تا آبادانی علم را سبب شود و عشق برای خرابی عالم است اَلْمَحَبَةُ نارٌ وَالشوقُ لَهَبُهُ پس عاشق صاحب تجاسر باید تا آتش در هر دو کون زند: ,

2 آتش در زن بهر چه دارد یارت و اندیشه مکن ازین برآید کارت

3 چون سوخته گردد ای پسر آثارت باقی ببقای او شود انوارت

عشق روی درخود دارد پس همو شاهد است و همو مشهود و معروف در هوا خود پرد و شکار از عالم خود کند پس همو شکار است و همو صیاد آنچه بایدش در عالم خود باید پس همو طالبست و همو مطلوب نظر از خود برندارد و بر کس نگمارد پس همو قاصد است و همو مقصود،عزیزی گفته است: ,

2 صیاد همو دانه همو صید همو ساقی و حریف و می و پیمانه همو

3 گفتم که ز عشق او به بتخانه شوم دیدم که بت حاکم بتخانه همو

عیب و عار در عالم عشق بازد عیب نیست زیرا که عموم خلائق از آنجا که ذُروۀ اوج علوی ملکی است تا اینجا که حضیض سفلی شیطانیست همه عاشق کمال خودند برای ادراک اسرار غیب و روا بود که ایجاد همه را سبب همین بوده باشد وَلِذلِکَ خَلَقُهم. تا سر کُنْتُ کَنزاً مَخْفِیاً لَمْ اُعرَف ظاهرشود و آنچه در نوادر حکم نوشتست که بواسطۀ کتابت یک کلمۀ حیات و قدرت و علم و سمع و بصرو ارادت کاتب بی هیچ تاملی در دل بینندۀ این کلمۀ مکتوبه پدید آید بدین معنی قریبست: ,

2 در عشق دلا عیب و عواری نبود وانجا که بود ز عشق عاری نبود

3 این جمله از آنست که مر عاشق را در عالم عشق اختیاری نبود

عشق واسطه‌ایست میان عاشق و معشوق موجب پیوند می‌شود اما در سایۀ کرشمۀ معشوق نهانست گاه گاه از کمالی که در کار خود دارد از غمزۀ معشوق ناوکی بر کمان ابروی او نهد و بر هدف جان عاشق اندازد و این بمثل زخمی بود که هر دو کون سر آن نتواند بود: ,

2 ای عشق چرا همی نهی بر جانم باری که بدست کشیدنش نتوانم

3 من بنده مطیع آن چنان فرمانم زنهار مده ز دست خود آسانم

در عرف عشق بلائی است که عاشق و معشوق ازو بر حذرند با هرکه پیوندد او را از مقام تاجداری برخاک خواری اندازد زیرا که کرشمۀ معشوق تاآنگاه است کهدر عالم بی نیازی محبوبیست چون در ورطۀ محبی افتد بر خودش بگرفتاری نداباید کرد و خلق عالم اختیار باید کرد یُحبُهُم گوید: ,

2 کی توان از خلق پنهان گشتن آنگه درملا مشعله در دست و مشک اندر گریبان داشتن

عشق با کس نیامیزد و در هیچ چیز نیاویزد اما عاشق بمعشوق نیازمندست برای دفع نیاز خود یَحُومُ حَولَهُ گرد سرادق حسن او گردد و معشوق با کرشمه و دلال و ناز است یَحومُ حَولَ حُسْنِهِ اما بنیازمندی نگرانست تا بار کار او کشد پس بدین نسبت سبب عاشق را معشوق بباید تا از در دنیا باو باز رهد ومعشوق را عاشق بباید تا بار کرشمه و ناز او کشد و عشق فارغ از نیاز عاشق وناز معشوق همۀ مرادش آن بود که سر از لجۀ غیرت برآرد ونهنگ وار هر دو را درکشد تا اجتماع ایشان در حوصلۀ او بود و تصور افتراق برافتد: ,

2 عاشق بنیاز خویش مشغول شده معشوق بناز خویش موصول شده

3 فارغ شده عشق از وجود هر دو در خود ز خودی خویش معزول شده

عشق آتشست اَلْعِشقُ اَوَّلُهُ نارٌ وَاَوسَطُهُ نارٌ وَاخِرُهُ نارٌ: انَسَ مِنْ جانِبِ الطّورِ ناراً.. اَی نارُ قَلبِهِ قَدِاحْتَرَقَت سُبُحاتُ وَجهِهِ کانون او دل عاشق و هیزم او وجود عاشق، وَقودُهَا الناسُ. آتش افروز او دلال وناز و غنج معشوق، آنچه عاشق بر در معشوق حاضر شود و یا معشوق بعاشق، در آن برآمدن مراد عشق است نه بر آمدن مراد ایشان اگر او در نظر این دلال ناز و کرشمه بیفزاید او شعله بآسمان رساند و خود لذت او درآنست و اگر این در حضور آن نیاز و عجز و مستمندی نماید او جهانی بگیرد و خراب او درین است و این از کمال اوست که دیدۀ علم جمال این حال نبیند زیرا که در بدایت علم بدو راه نیابد او را منکر گردد و او بدان معذور است زیرا که این تعلق بذوق دارد و او را بدان راه نیست زیرا که او ضروریست نه اکتسابی و او باکتساب حاصل نشود چون بخود حاصل شد محل ضرورت بسوزد، پس این را با او هیچ مناسبتی نبود: ,

2 چون شمع محبت تو افروخته شد پروانۀ نفس من در آن سوخته شد

3 بشکن قفسوجود وزوباک مدار مرغی که رمیده بود آموخته شد