استاد ابو القاسم فردوسی از نظامی عروضی چرمقاله 11

استاد ابو القاسم فردوسی از دهاقین طوس بود از دیهی که آن دیه را باژ خوانند و از ناحیت طبران است. بزرگ دیهی است و از وی هزار مرد بیرون آید. فردوسی در آن دیه شوکتی تمام داشت چنان که به دخل آن ضیاع از امثال خود بی نیاز بود. و از عقب یک دختر بیش نداشت. و شاهنامه بنظم همی کرد و همه امید او آن بود که از صلهٔ آن کتاب جهاز آن دختر بسازد. ,

بیست و پنج سال در آن کتاب مشغول شد که آن کتاب تمام کرد. و الحق هیچ باقی نگذاشت. و سخن را به آسمان علیین برد و در عذوبت به ماء معین رسانید. ,

و کدام طبع را قدرت آن باشد که سخن را بدین درجه رساند که او رسانیده است، در نامه‌ای که زال همی نویسد به سام نریمان بمازندران در آن حال که با رودابه دختر شاه کابل پیوستگی خواست کرد: ,

4 یکی نامه فرمود نزدیک سام سراسر درود و نوید و خرام

5 نخست از جهان آفرین یاد کرد که هم داد فرمود و هم داد کرد

6 وزو باد بر سام نیرم درود خداوند شمشیر و کوپال و خود

7 چمانندهٔ چرمه هنگام گرد چرانندهٔ کرکس اندر نبرد

8 فزایندهٔ باد آوردگاه فشانندهٔ خون ز ابر سیاه

9 به مردی هنر در هنر ساخته سرش از هنر گردن افراخته

من در عجم سخنی بدین فصاحت نمی‌بینم و در بسیاری از سخن عرب هم. ,

چون فردوسی شاهنامه تمام کرد نساخ او علی دیلم بود و راوی ابودلف و وشکرده حیی قتیبه که عامل طوس بود و بجای فردوسی ایادی داشت. نام این هر سه بگوید: ,

12 از این نامه از نامداران شهر علی دیلم و بودلف راست بهر

13 نیامد جز احسنتشان بهره‌ام بکفت اندر احسنتشان زهره‌ام

14 حیی قتیبه‌ست از آزادگان که از من نخواهد سخن رایگان

15 نیم آگه از اصل و فرع خراج همی غلطم اندر میان دواج

حیی قتیبه عامل طوس بود و اینقدر او را واجب داشت و از خراج فرو نهاد. لا جرم نام او تا قیامت بماند و پادشاهان همی‌خوانند. ,

پس شاهنامه علی دیلم در هفت مجلد نبشت و فردوسی بودلف را برگرفت و روی به حضرت نهاد به غزنین، و به پایمردی خواجهٔ بزرگ احمد حسن کاتب عرضه کرد و قبول افتاد. ,

و سلطان محمود از خواجه منتها داشت اما خواجهٔ بزرگ منازعان داشت که پیوسته خاک تخلیط در قدح جاه او همی‌انداختند. محمود با آن جماعت تدبیر کرد که: ,

فردوسی را چه دهیم؟ ,

گفتند: ,

پنجاه هزار درم و این خود بسیار باشد که او مردی رافضی است و معتزلی مذهب و این بیت بر اعتزال او دلیل کند که او گفت: ,

22 به بینندگان آفریننده را نبینی مرنجان دو بیننده را

و بر رفض او این بیتها دلیل است که او گفت: ,

24 خردمند گیتی چو دریا نهاد برانگیخته موج از او تند باد

25 چو هفتاد کشتی در او ساخته همه بادبانها برافراخته

26 میانه یکی خوب کشتی عروس برآراسته همچو چشم خروس

27 پیمبر بدو اندرون با علی همه اهل بیت نبی و وصی

28 اگر خلد خواهی به دیگر سرای به نزد نبی و وصی گیر جای

29 گرت زین بد آید گناه من است چنین دان و این راه راه من است

30 بر این زادم و هم بر این بگذرم یقین دان که خاک پی حیدرم

و سلطان محمود مردی متعصب بود. در او این تخلیط بگرفت [و] مسموع افتاد. ,

در جمله بیست هزار درم بفردوسی رسید. به غایت رنجور شد و به گرمابه رفت و برآمد. فقاعی بخورد و آن سیم میان حمامی و فقاعی قسم فرمود. سیاست محمود دانست. بشب از غرنین برفت و به هری به دکان اسمعیل وراق پدر ازرقی فرود آمد و شش ماه در خانهٔ او متواری بود تا طالبان محمود به طوس رسیدند و بازگشتند. و چون فردوسی ایمن شد از هری روی به طوس نهاد و شاهنامه برگرفت و به طبرستان شد به نزدیک سپهبد شهریار که از آل باوند در طبرستان پادشاه او بود. و آن خاندانی است بزرگ نسبت ایشان بیزدگرد شهریار پیوندند. ,

پس محمود را هجا کرد در دیباچه بیتی صد و بر شهریار خواند و گفت: ,

من این کتاب را از نام محمود به نام تو خواهم کردن که این کتاب همه اخبار و آثار جدان توست. ,

شهریار او را بنواخت و نیکوئیها فرمود و گفت: ,

یا استاد محمود را بر آن داشتند و کتاب ترا بشرطی عرضه نکردند و ترا تخلیط کردند و دیگر تو مرد شیعیئی و هر که تولی به خاندان پیامبر کند او را دنیاوی به هیچ کاری نرود که ایشان را خود نرفته است. محمود خداوندگار من است. تو شاهنامه به نام او رها کن و هجو او به من ده تا بشویم و تو را اندک چیزی بدهم. محمود خود تو را خواند و رضای تو طلبد و رنج چنین کتاب ضایع نماند. ,

و دیگر روز صد هزار درم فرستاد و گفت: ,

هر بیتی به هزار درم خریدم. آن صد بیت به من ده و با محمود دل خوش کن. ,

فردوسی آن بیتها فرستاد. بفرمود تا بشستند. فردوسی نیز سواد بشست و آن هجو مندرس گشت و از آن جمله شش بیت بماند: ,

40 مرا غمز کردند کان پرسخن به مهر نبی و علی شد کهن

41 اگر مهرشان من حکایت کنم چو محمود را صد حمایت کنم

42 پرستار زاده نیاید بکار وگر چند باشد پدر شهریار

43 از این در سخن چند رانم همی چو دریا کرانه ندانم همی

44 به نیکی نبد شاه را دستگاه وگرنه مرا برنشاندی بگاه

45 چو اندر تبارش بزرگی نبود ندانست نام بزرگان شنود

الحق نیکو خدمتی کرد شهریار مر محمود را، و محمود از او منتها داشت. ,

در سنهٔ اربع عشرة و خمسمایة به نشابور شنیدم از امیر معزی که او گفت: ,

از امیر عبدالرزاق شنیدم به طوس که او گفت وقتی محمود بهندوستان بود و از آنجا بازگشته بود و روی به غزنین نهاده مگر در راه او متمردی بود و حصاری استوار داشت. و دیگر روز محمود را منزل بر در حصار او بود. ,

پیش او رسولی بفرستاد که فردا باید که پیش آئی و خدمتی بیاری و بارگاه ما را خدمت کنی و تشریف بپوشی و باز گردی. ,

دیگر روز محمود بر نشست و خواجهٔ بزرگ بر دست راست او همی راند که فرستاده بازگشته بود و پیش سلطان همی آمد. سلطان با خواجه گفت: ,

چه جواب داده باشد؟ ,

خواجه این بیت فردوسی بخواند: ,

53 اگر جز بکام من آید جواب من و گرز و میدان و افراسیاب

محمود گفت: ,

این بیت کراست که مردی ازو همی زاید؟ ,

گفت: ,

بیچاره ابوالقاسم فردوسی راست که بیست و پنج سال رنج برد و چنان کتابی تمام کرد و هیچ ثمره ندید! ,

محمود گفت: ,

سره کردی که مرا از آن یاد آوردی که من از آن پشیمان شده‌ام. آن آزادمرد از من محروم ماند. به غزنین مرا یاد ده تا او را چیزی فرستم. ,

خواجه چون به غزنین آمد بر محمود یاد کرد سلطان گفت: ,

شصت هزار دینار ابوالقاسم فردوسی را بفرمای تا به نیل دهند و به اشتر سلطانی به طوس برند و از او عذر خواهند. ,

خواجه سالها بود تا در این بند بود. آخر آن کار را چون زر بساخت و اشتر گسیل کرد. ,

و آن نیل به سلامت به شهر طبران رسید. از دروازهٔ رودبار اشتر در می‌شد و جنازهٔ فردوسی به دروازهٔ رزان بیرون همی‌بردند. ,

در آن حال مذکری بود در طبران تعصب کرد و گفت: ,

من رها نکنم تا جنازهٔ او در گورستان مسلمانان برند که او رافضی بود! ,

و هر چند مردمان بگفتند با آن دانشمند درنگرفت. درون دروازه باغی بود ملک فردوسی. او را در آن باغ دفن کردند. امروز هم در آنجاست و من در سنهٔ عشر و خمسمایة آن خاک را زیارت کردم. ,

گویند از فردوسی دختری ماند سخت بزرگوار. صلت سلطان خواستند که بدو سپارند قبول نکرد و گفت: بدان محتاج نیستم. ,

صاحب برید به حضرت بنوشت و بر سلطان عرضه کردند. ,

مثال داد که آن دانشمند از طبران برود بدین فضولی که کرده است و خانمان بگذارد. ,

و آن مال به خواجه ابوبکر اسحق کرامی دهند تا رباط چاهه که بر سر راه نشابور و مرو است در حد طوس عمارت کند. چون مثال به طوس رسید فرمان را امتثال نمودند و عمارت رباط چاهه از آن مال است. ,