اسمش از رضاقلی خان هدایت تذکرهٔ ریاض العارفین 148

اسمش قیس بن مزاحم بن قیس و اصلش از قبیلهٔ بنی عامر بود و او به غایت مشهور است و دیوانی دارد معروف. و قیسْنام در عرب متعدد بوده‌اند. از آن جمله بوده قیس بن زریح صاحب لُبْنی و او برادر رضاعی حضرت امام همام حسن بن علیؑبوده. وی نیز از مشاهیر اهل ذوق و عشق مجازی به جهت وی قنطرهٔ محبت حقیقی گردید و روی از خلق تافته، راه بیابان گرفت و به کمال رسید. چنانکه مکرر انالیلی گفتی. گویند چون از فوت لیلی خبر یافت گفت من آن لیلی را خواهم که نمیرد. همانا مجنون لیلای حقیقی بوده و لیلی مجازی را بهانه نموده. مدت عمرش چهل و پنج سال. حالات و مقالاتش مشهور است و این چند بیت از آن جناب است: ,

2 تَوَهَّمْتُ قِدْماً أَنَّ لَیلَی تَبَرْقَعَتْ وَأَنَّ لَنافی الْبَیْنِ مَا یَمْنَعُ اللَّثما

3 فَلاحَتْوَلاواللّهِ ثَمَّتَ مانِعُ سِوَی اَنَّ عَیْنِی کانَ مِنْحُسْنِهِ أَعْمَا

4 لَوْصادَفَ نُوْحُ دَمْعِ عَیْنی غَرَقا لَوْحالَ بِمُهْجتِی خلیلٌ احْتَرَقَا

5 لَوْحَامَلَتِ الجبالُ عِشقی رَکَعَتْ مالَتْوتَمْلمَلَتْوَخَرَّتْصَعِقا

6 لا آدمُ فی الْکَونِ وَلا اِبْلیسُ لامُلْکُ سلیمانَ و لابلقیسُ

7 العالَمُ صُورةٌ وَانتَ المَعْنَی یا مَنْهُوَ فی الْقلوبِ مِغْناطیسُ

8 مَجْنُونُکَ فی زَاویةِ الْهَجْرِ غَریق قَدْجَدَّ وَلَمْیَجِدْإِلَی الْوَصلِ طَریْق

9 ماتَعْلَمُ کَیْفَ کَوْنُهُ فی الفُرْقَةِ اِسْتَغْرَقَ فی الْبِحارِ و القلبُ حَریق

10 الجسمُ بِبابِ حُبِّکُمْمَطْرُوحُ وَالْقَلْبُ بِسَیْفِ هَجْرِ کُمْمَذْبُوحُ

11 الْعَیْنُ لِشِدَّةِ اَلْبُکا مَجْرُوْحُ یاقومُ عَلَی الْغَرِیْبِ نُوحُوا نُوْحُوا

12 فی زاویةِ الْهَجرِ أنیسِی عُوْدِی والمُهْجَةُ فَوْقَ نارِ قَلْبی عُوْدی

13 مَانِلْتُ مَقاصِدِی وَلا مُوْعُوْدِی یَا عَافِیَتی عَجَزْتُ عُوْدِی عُودِی