دادمه گفت از سعدالدین وراوینی مرزبان‌نامه 4

دادمه گفت : شنیدم که خسرو را با ملکی از ملوکِ وقت خصومت افتاد و داعیهٔ طبع بانتزاعِ ملک از طباعِ یکدیگر پدید آمد تا بمناهضت جنگ و پیگار از جانبین کار بدانجا رسید که جز تیر سفیری در میانه تردّد نمیکرد و جز بزبانِ سنان جواب و سؤال نمیرفت . صفهایِ معرکه بیاراستند و کارزاری عظیم کردند ، آخر‌الامر خسرو مظفّر آمد ، صبایِ نصرت بر زلفِ پرچم و گوشوارِ ماهچهٔ علم او وزید و دیوارِ ادبار خاکِ خسار در کاسهٔ خصم کرد . منهزم و آواره گشتند و ملک را گرفته پیش خسرو آوردند. خسرو از آنجا که همّتِ ملکانه و سیرتِ پادشاهانهٔ او بود ، اِذَا مَلَکتَ فَأَسجِع بر خواند و گفت : از شکستهٔ خود مومیائی دریغ نمی‌باید داشت و افکندهٔ خود را برباید داشت که این رسم سنّتِ کرامست و برایشان زینهار خوردن عادتِ لئام . دست بی‌مسامحتی بهرک برسد ، رسانیدن و پای بی مجاملتی بر گردنِ هرک توان نهادن جز کارِ مردم سبک سایه و طبع فرومایه و نهاد آلوده و خصال ناستوده نتواند بود . پس بفرمود تا بوجهِ اعظام و احترام با ساز وعدّت و آلت واهبت و مراکب و موالی با سرِ خانه و اهالی گردد. ملک ثناء و محمدت گفت و آفرین و منّت داری کرد و گفت : غایت فتوّت و علوِّ همّت همین باشد ، لیکن مرا یک توقّعست ، اگر قبول بدان پیوندد نشانِ اقبال خود دانم . خسرو گفت : هرچ پیشِ خاطر می‌آید ، می‌باید خواست که از اجابتِ آن چاره نیست. ملک گفت : درین بستان سرای که مرا آنجا فرود آورده‌اند، خرما بنی هست . میخواهم که آن را بمن بخشی و یک سال همچنین در سایهٔ جوار تو می‌باشم. خسرو ازین سخن اعجابِ تمام کرد و متعجّب بماند که مگر از هولِ این واقعه و ترسِ این حادثه که او را افتاد دماغِ او خلل کردست و عقل نقصان پذیرفته که سؤالی بدین رکاکت و التماسی بدین خساست میکند والّا مَا لِلمُلُوکِ وَ المَطَامِعَ الدَّنِِیَّهِ ، با این همه حاجتِ او مبذول داشتن و رایِ او را مبتذل نگذاشتن اولیتر. آن بستان‌سرای و آن درخت بدو بخشید. ملک هر هفته میدید که برگ و بارِ آن درخت می‌ریخت و افسردگی و پژمردگی بدو راه می‌یافت تا درو هیچ امید به بود نماند. روزی بقاعدهٔ گذشته آنجا شد ، درخت را دید چون بختِ صاحب دولتان از سر جوان شده و چون پیشانیِ تازه رویان گرهِ تغضّن از اغصان و بندِ تشنج از عروق گشوده و چون غنچهٔ شکفته و نافهٔ شکافته رنگ و بویِ عروسان چمن درو گرفته و در حلهٔ سبز و حریرِ زرد چناروار بهزار دستِ رعنائی برآمده . ,

2 مجمرِ او از درون طبع از برون سوعود سوز نقشِ او بیرون و قدرت از درون سوخامه‌زن

ملک از آنجا بخدمتِ خسرو رفت و از مشاهدهٔ حال درخت او را خبر داد و گفت : من درین مدت قرعهٔ تفاّل بنامِ این درخت می‌گردانیدم و تمثالِ حالِ خویش در خوابِ امانی بحالِ او میدیدم. امروز دانستم که کارِ من از حضیضِ تراجع بذروهٔ ترفّع روی نهادست و همچنانک درخت را بعد از تغیّرِ حال که بود ، این طراوت و رونق روی نمود ، کار من بنسقِ پادشاهی باز خواهد آمد. اگر امروز مرا باز جای خود فرستی و اندیشهٔ که بعنایت دربارهٔ من کردی با عمل متوافق شود ، وقتِ آنست. خسرو او را با ساز و اهبت و جلال و ابّهت در ملابسِ تمکین و معارضِ تزیین با خانه فرستاد و ملک با کامِ دل بمملکت و پادشاهیِ خویش رسید . این فسانه از بهر آن گفتم تا تو حالا دست از اصلاحِ من بداری ، چندانک دورِ محنت من بپایان رسد تا سعیی که کنی ، مؤثّر باشد و تخمی که افکنی ، مثمر آید . ,

4 بر من این رنج بگذرد که گذشت ملکِ خاقان و دولتِ قیصر

داستان گفت : بهر بدی که روزگار بروی دوستان آرد ، از دوست بریدن و پشت بر کار او کردن از قضیّتِ مکارم و سجیّتِ اکارم دور افتد ؛ بلک در حالتِ شدّت ورخا و خیبت ورجا باید که یکی باشد . من همین ساعت بخدمتِ ملک روم و بلطایفِ تدبیر خلاصِ تو بجویم و کار بمخلصِ خیر رسانم و فرجهٔ فرجی از مضیقِ این حبس پدید آرم پس از آنجا بخدمتِ ملک رفت ، اتّفاقاً خرس حاضر بود ؛ اندیشه کرد که اگر سخنِ دادمه بحضور او گویم ، ناچار باعثهٔ عداوت از نهادِ او سر برآرد و زبانِ اعتراض بگشاید و قوادحِ عرض آغاز نهد و نگذارد که سخنِ من در نصابِ قبول افتد و اگر بغیبتِ او گویم ، شاید که چون خبردار شود ، بعد از آن فرصتی طلبد ئ باختلاسِ وقت اساسِ گفتهٔ من جمله منهدم کند و قواعدِ سعیِ مرا منخرم گرداند و بابطالِ غرضِ من میانِ جهد ببندد و هر آنچ مقرّر کرده باشم بتزییف رساند و گفته‌اند : مکیدتِ دشمنان و سگالشِ خصمان در پرده کارگرتر آید که آب که در زیرکاهِ حیلت پوشانند ، خصم را بغوطهٔ هلاک زودتر رساند و مَا حِیلَهُ الرِّیحِ اِذَا هَبَّت مِن دَاخِلٍ ؟ باز اندیشید که با حضورِ او اولیترست ، چه اگر خرسِ ظاهراً بمدافعتِ من قدم در پیش نهد و آنچ در باطنِ او از حقدِ دادمه متمکّنست ، بعبارت آرد ، لاشکّ شهریار بداند که سخن او بغایلهٔ غرض منسوبست و بشایبهٔ حسد مشوب . اگر ناوکی از شستِ تعنّت رها کند، بر نشانهٔ غرض نیاید پس داستان افتتاحِ سخن بدعایِ شهریار کرد و گفت : از کرایمِ عاداتِ شاهان و محاسنِ شیمِ ایشان یکی عطا بخشیست و یکی خطا بخشائی ، چه استغناءِ مردم از مال ممکنست ، اما عصمتِ کلی از گناه هیچکس را مسلّم نیست و محقّقانِ شرع را خلافست تا صد و بیست چهار هزار نقطهٔ نبوّت با کمالِ حالِ خویش ازین دایره بیرون‌اند یا نی اگرچ دادمه مجرمست اما اعترافِ او بجریمهٔ خویش ضمیمهٔ شفاعتِ من میشود . اگر شاهِ ذیلِ عفو بر عثراتِ او بپوشاند ، از کمالِ اَریَحیّت و کرمِ سجیّتِ او دور نیفتد وَ الکَرِیمُ مَن عَفَا عَن قُدرَهٍٔ ملک چون این سخن استماع کرد ، دانست که داستان را ازین کلمات و تقریرِ این مقدمات غرضِ کلّی و مقصودِ جملی جز نیکونامی خداوندگار و اشاعتِ ذکر او بحسنِ سیرت نیست و حمایتِ جانبِ دادمه فرع آن اصل می‌شناسد . آخر جموحِ طبیعتش رام شد و زمامِ اهتمام بجانبِ او کشیده آمد ، سر در پیش افکند و در موقفِ تردّد و تحیّر ساعتی بماند . خرس اندیشید که خاموشیِ ملک دلیلِ رضای اوست بخلاصِ دادمه و دشمن که افتاد ، در لگدکوبِ قهر باید گرفت تا برنخیزد. پس گفت : ملک نیک داند که مردمِ بد گوهر بمارِ گزاینده ماند و مار که آزرده شد ، سر کوفتن واجب آید و الّا از زخمِ دندانِ زهر افسایِ او ایمن نتوان بود . ,

6 وَ کَم مِن قَائِلٍ اِنِّی نَصِیحٌ وَ تَأبَاهُ الخَلَائِقُ وَ الرُّوَاءُ

وای داستان هرک گناهِ گنه‌کاران بر خداوندگار پوشیده دارد و خواهد که رویِ حال او را بتزویرِ باطل در پردهٔ تقریرِ حق نیکو فرا نماید و مقابحِ او را در لباسِ محاسن جلوهٔ تمویه دهد ، خاین وغادرست و بر نبذِ حقوقِ منعمِ خود مبادر داستان گفت : نه هرک در کارِ گناه‌کاری سخن گوید ، گناهِ او را خوار داشته باشد ، چه عاقل از فعلِ جمیل عذر نخواهد و از نیکوکاری کس خجالت نبرد و عقلا گفته‌اند : هر گناه که از مردم صادر شود و منقسمست بر چهار قسم ، یکی از آن زلّتست، دوم تقصیر ، سیوم خیانت، چهارم مکروه و هر یکی را عقوبتی در خور و مکافاتی سزاوار معیّن ، عقوبتِ زلّت عتاب باشد ، عقوبتِ تقصیر ملامت، عقوبتِ خیانت بند و زندان، عقوبتِ مکروه رسانیدنِ مکروه بمکافات ، کَمَا نُزِّلَ فِی مُحکَمِ تَنزِیلِهِ تَعَالی ، وَ کَتَبنَا عَلَیهِم فِیهَا اَنَّ النَّفسِ اَلآیه . و آنگه عفو و تجاوز پیرایهٔ قواعدِ سیاست گردانید و حدودِ شرعی را بلباسِ این مجاملت جمال داد که گفت : فَمَن تَصَدَّقَ بِهِ فَهُوَ کَفَّارَهٌ لَهُ گناهِ دادمه ازین اقسام جز زلّتی نیست که کس از آن معصوم نتواند بود ، چنانک یاد کردیم. اگر ملک برین گوشمال اقتصار کند و گوشهٔ خاطر از غبارِ کراهیت پاک گرداند، بر سنّتِ کرامِ ملوک رفته باشد . ,

8 وَ العُلیَ مَحظُورَهٌ اِلّا عَلَی مَن بَنَی فَوقَ بِناءِ السَّلفِ

خرس گفت : در شرعِ رسوم پادشاهی واجبست بر پادشاه از چند گونه مردم تحرّز و توقّی نمودن و توقّعِ بدسگالی داشتن، یکی آنک بی‌گناهی از کارش معزول کند ، دیگر آنک با دشمنِ او دوستی ورزد ، دیگر آنک در زبانِ پادشاه سودِ خویش بیند ، دیگر آنک بسیار خدمتها بر اومیدِ مجازات کرده باشد و جزا نیافته باشد ، دیگر آنک رازِ پادشاه با نامحرم در میان نهد. ,

اکنون که او بچنین جرمی مؤاخذ گشت ، ازو اعتماد برخاست و استعطافِ او سودمند نیاید . ,

11 اِذَا اَنتَ اَکرَمتَ الکَرِیمَ مَلَکتَهُ وَ اِن اَنتَ اَکرَمتَ اللَّئِیمَ تَمَرَّدَا

داستان گفت : دادمه بندهٔ بسزا و خادمی مخدوم پرست و ندیمی قدیم خدمت و جلیسی به‌نشین و انیسی محرم و امینست. اگر ازو بسهو سیّئهٔ صادر آمد ، چندان حسناتِ اعمال بر صحیفهٔ روزنامهٔ بندگی ثبت کردست که بچنین صغایر او را در پای ماچان ذلّ و صغار نشاید افکندن و قلم در مرضیّاتِ خدمت و مقتضیاتِ طاعت او کشیدن . ,

13 فَاِن یَکُنِ الفِعلُ الَّذِی شَاءَ وَاحِداً فَأَفعَالُهُ اللَّائِی سَرَرنَ اُلُوفُ

اگر ملک ازین هفوات در گذرد و بچشمِ کرم اغماض فرماید ، لاشکّ حق‌شناسیِ بندگان باشد و ملک را فایدهٔ ثنا بر کمالِ رأفتِ خویش حاصل گردد. پس روی بخرس آورد و گفت که من نامِ خود در جریدهٔ شفعا اثبات میکنم ، مَن یَشفَع شَفَاعَهً حَسَنهً یَکُن لَهُ نَصِیبٌ مِنهَا تو نیز با من که داستانم هم‌داستان باش و صاحب واقعه را بفرصتِ وقیعت متعرّض مشو و تیمارِ شفاعتِ خویش بگفتارِ من مشفوع گردان تا از انصباءِ این سعادت بی‌بهره نمانی که صفقهٔ نیکوکاران هرگز خاسر نبودست و طمعِ کم‌آزاران البتّه خایب نماند، اِنَّ اللهَ لَا یُضِیعُ اَجرَمَن اَحسَنَ عَملاً چون سخن ایشان بدین مقام رسید ، ملک گفت : شما امروز باز گردید تا من درین حال بنظرِ امعان وایقان نگه کنم که از وجوهِ مصلحت آنچ مباشرت را شاید کدامست ورای بر چه جملت قرار گیرد. ایشان بیرون آمدند و داستان بدرِ زندان سرای رفت و این ماجری کَمَا جَرَی بسمعِ دادمه رسانید و گفت : اکنون غم مخور که لمعانِ صباحِ نجاح روی می‌نماید و تباشیرِ بشر از اساریرِ جبینِ ملک مشعر می‌آید بحصولِ غرض و اگر عقدهٔ تأخیری بر کار افتاد و عقبهٔ عایقی در پیش آمد و رویِ مراد بعذری در پردهٔ تعذّر بما ندهم، دل‌تنگ نباید کرد. ,

15 حال اگر ز آنچه بود تیره‌ترست عاقبت دل فروز خواهد بود

16 شب نبینی که تیره‌تر گردد آن زمانی که روز خواهد بود

دادمه گفت : نخواستم که در ایّامِ برگشتگی حال و بی‌سامانیِ کار و نفاقِ بازار نفاقِ خصم حدیثِ من گوئی و او را بمجاهرت بر کارِ من دلیر کنی که سخنِ بد در حقِّ مردِ کار افتاده همچنان مؤثّر آید که تعبیرِ خوابهایِ بد در احوالِ خداوندانِ محنت و مردِ دانا بوقتِ ابتلا تا انجلاءِ ستارهٔ سعادت از ظلمتِ کسوفِ ادبار پاک نبیند ، باید که چون قطب بر جای ساکن بنشیند و حرکتِ این آسیایِ مردم سای را می‌نگرد تا از دور نامرادی ، کی فرو آساید ، چنانک بزورجمهر کرد با خسرو . داستان گفت : چون بود آن داستان ؟ ,