آثار ابوعلی حسن بن احمد عثمانی

قالَ اللّهُ تَعالی اِنَّ الَّذینَ قالُوا رَبُّنا اللّهُ ثُمَّ اسْتَقاموا. ,

ثَوْبان گوید مولی پیغامبر صلّی اللّهُ عَلَیْهِ وَسَلّمَ که پیغامبر گفت صَلَّی اللّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ راست باشید و نتوانید و بدانید که بهترین دین شما نمازست و مواظبت نکند بر وضو مگر مؤمن. ,

استاد امام گوید رَحِمَهُ اللّهُ استقامت درجۀ بود که تمامی کارها بدو بود و چیزها همه بدو حاصل آید و نظام کارها است و هر که مستقیم نبود اندر حال خویش رنج وی ضایع بود و جهدش بی ثمرت بود چنانکه خدای عَزَّوَجَلَّ گفت وَلاتَکونوا کَالّتی نَقَضَتْ غَزْلَها مِنْ بَعْدِ قَوَّةِ اَنْکاثاً هرکه اندر صفت خویش مستقیم نبود از آنجا که بود فراتر نشود و رفتن او بر طریق درست نبود [و] ابتداء این کار بر شرط استقامت است همچنانکه حق عارف در نهایت [ادب] استقامت است و نشان استقامت اهل بدایت آنست که فترت بنیفتد اندر کار ایشان و نشان استقامت آن گروه که از بدایت فراتر شدند [و بنهایت نرسیدند] آنست که فرو نمانند، و نشان استقامت اهل نهایت آن بود که حجاب را اندر مواصلت ایشان راه نبود. ,

از استاد ابوعلی دقّاق شنیدم رَحِمَهُ اللّهُ که گفت استقامت بر سه درجه است تقویم است و استقامت و اقامت، تقویم، تأدیب نفس بود و اقامت، تهذیب دلها و استقامت تقریب اسرار. ,

[بوبکر] صدّیق رَضِیَ اللّهُ عنه گوید اندر معنی قول خدای عَزَّوَجَلَّ [کی گفت ثُمَّ] اسْتَقاموا ای که شرک نیارند. ,

عمر گوید رَضِیَ اللّهُ عنه [اِسْتَقاموا] یعنی که روباه بازی نکند. ,

قول صدّیق رَضِیَ اللّهُ عَنهُ با مراعات اصول شود [اندر توحید] و قول عمر رَضِیَ اللّهُ عَنْهُ اشارت کند بر ترک طلب تأویل و قیام کردن بشرط عهد. ,

[ابن عطا گوید استقاموا ای که دل با خدای نگاه دارند جز او اندر دل ایشان راه نبود]. ,

ابوعلی جوزجانی گوید صاحب استقامت باش نه جویندۀ کرامت که نفس تو کرامت خواهد و خدای عَزَّوَجَلَّ از تو استقامت خواهد. ,

در حکایت همی آید که بوعلی شبوی گفت که پیغامبر را صلّی اللّهُ عَلَیْهِ وَسَلّمَ به خواب دیدم گفتم یارسول اللّه از تو روایت همی کنند تو گفتی سورۀ هود مرا پیر کرد چه [چیز بود در آنجا که] پیر کرد ترا قصّه هاء پیغمبران یا هلاک امّتان گفت نه [این و نه آن] ولیکن آنک گفت فَاسْتَقِمْ کَما اُمِرْتَ. ,

و گفته اند استقامت را کس طاقت ندارد مگر بزرگان زیرا که [استقامت] بیرون آمدن است از عرف و عادت [و رسم]، و قیام کردن بفرمان خدای عَزَّوَجَلَّ بر حقیقت صدق و ازین بود که پیغمبر صلّی اللّهُ عَلَیْهِ وَسَلّمَ گفت اِسْتَقیمُوا وَلَنْ تُحْصوا راست باشید و نتوانید. ,

واسطی گوید آن خصلت که همه نیکوئیها بدو تمام شود و بنا بودن او همه نیکوئیها زشت بود استقامتست. ,

شبلی گوید استقامت آن بود که وقت را قیامت بیند. ,

و گفته اند استقامت در گفت بترک غیبت بود و در افعال به نفی بدعت و در اقبال به نفی فترت و در احوال به نفی حجاب. ,

استاد امام ابوبکر فورک رَحِمَهُ اللّهُ گفت سین استقامت سین طلب است یعنی که از حق اندر خواهند تا ایشانرا بر توحید بدارد تا زنده باشند. ,

استاد امام ابوالقاسم رَحِمَهُ اللّهُ گوید استقامت دوام کرامت واجب کند و خدای تَعالی می گوید واَنْ لَو اِسْتَقامُوا عَلَی الطَّریقَة لَاَسْقَیْناهُم ماءً غَدَقَاً و نگفت سَقَیْناهُمْ و معنی اَسْقَیْناهُمْ آن بود که بر دوام بود. ,

جنید گوید جوانی دیدم اندر بادیه اندر زیر درختی امّ غیلان گفتم چه نشانده است ترا اینجا گفت حالی گم کرده ام. من برفتم چون از حجّ بازگشتم آن جوانرا دیدم، فراتر از آن درخت، جایی نشسته گفتم اینجا نشستن سبب چیست گفت آنچه می جستم اینجا یافتم اینجا را ملازمت کرده ام، جنید گفت ندانم تا کدام حال شریفتر بود از آن دو حال ملازمت کردن اندر طلب حال یا ملازمت کردن موضع که حال بازیافته بود اندر وی. ,